Elma, güzel tadının yanında önemli besin ve vitaminleri içermesi, yüksek antioksidan içeriğinden dolayı yaygın olarak tüketilmektedir. Diğer ılıman iklim meyve türlerine göre (şeftali ve nektarin gibi) çok daha büyük oranlarda talep görmektedir.
Ilıman iklim meyve türleri içerisinde yer alan elmanın anavatanı, Anadolu da dahil olmak üzere Güney Kafkasya’ya uzanmakta ve kültürü milattan öncelere kadar dayanmaktadır. Türün farklı ekolojilere uyum kabiliyetinin yüksek olması dünya üzerinde geniş bir yayılım göstermesine neden olmuştur. Dünyada toplam meyve üretiminin yaklaşık %12’sini oluşturan elma, muzdan sonra ikinci sırada yer alan önemli bir türdür.
Dünyada elma üretiminde lider ülkeler meyvecilikte alışılmamış bir şekilde değişim göstermektedir. Bu değişim bazı yıllarda görülen kötü iklim koşullarından etkilenmenin ötesinde üretim plantasyonlarının alanlarından ve üretim sistemlerindeki gelişmelerden kaynaklanıyor olması, sektördeki teknolojik değişim ve ekonomik potansiyelin göstergesi olarak değerlendirilebilir.
Elma üretiminde verim ve kalite, kârın en önemli unsurlarıdır. Bununla birlikte yüksek işgücü maliyetleri özellikle gelişmiş ülkeleri zorlamaktadır. Bodur klon anaçları ile tesis edilen sık dikim bahçeler, elma kalitesini ve verimini arttırırken, işgücü maliyetlerini de azaltmaktadır.
Türkiye, dünya elma üretiminde önemli ülkelerden birisidir. Sıralamada ki yeri yıldan yıla değişmekle birlikte, elma üretim alanı ve miktarı bakımından dünyanın ilk 5 ülkesi arasında kendisine yer bulmaktadır.
Dünyada elma üretim alanları yıllara göre değişmekle birlikte yaklaşık 5 milyon hektar civarındadır. 2012 yılında 5.075.039 ha olan dünya elma üretim alanları 2016 yılında %4,3 oranında artarak 5.293.340 ha olmuştur.
Dünyada elma üretimi; hem üretim alanlarının artması hem de daha yüksek verimli çeşitlerin kullanımının yaygınlaşmasına bağlı olarak artış göstermektedir. 2012/13 sezonunda 71.635 milyon ton olan dünya elma üretimi 2016/17 sezonunda %9,94 oranında artmış ve 76.936 milyon tona ulaşarak son yılların en yüksek seviyesine çıkmıştır. Dünya elma üretimi 2017/18 sezonunda ise 76.208 milyon ton olmuştur.
Ülkeler bazında 2017/18 sezonu dünya elma üretimi incelendiğinde Çin’in tek başına Dünya elma üretiminin %58,39’unu karşıladığı ve Çin’in dünya toplam elma üretim miktarı içerisindeki payının her geçen yıl arttığı görülmektedir. Çin’den sonra AB ülkelerinin en fazla elma üretim miktarına sahip ülkeler topluluğu olduğu ve AB’yi ABD’nin izlediği görülmektedir. Türkiye ve Hindistan yıldan yıla değişmekle birlikte bazı yıllar beşinci bazı yıllar altıncı olarak dünya elma üretim miktarı içerisinde kendilerine yer bulmaktadır.İran, Rusya, Şili, Brezilya ve Ukrayna ise dünya elma üretim miktarında öne çıkan diğer ülkelerdir. Bu ilk 10 ülke dışında kalan diğer ülkelerin toplam elma üretimi içerisindeki payı %7,40’dır. Bu durumda dünya elma üretim miktarı bakımından Çin tek başına en önemli ülke olurken, ikinci ve üçüncü sırada yer alan AB ülkeleri ve ABD’nin üretiminin toplamı Çin’in 1/3’ü kadardır.
Dünya elma ithalatında önde gelen ülkelerin yıllar itibariyle ithalat miktarları aşağıda yer almaktadır. 2017/18 sezonunda dünya elma ithalat miktarı 5.891 milyon ton olup, Rusya 690 milyon ton ile ilk sırada yer alırken, Avustralya 700 milyon ton ile ikinci ve AB ülkeleri ise 450 milyon ton ile üçüncü sırada yer almıştır. Bu üç ülkeyi sırasıyla; Belarus, Yeni Zelanda, Meksika, Hindistan, Kanada, Irak ve Birleşik Arap Emirlikleri takip etmiştir.
Dünya elma ihracatında önde gelen ülkeler, aynı zamanda elma üretiminde önde olan ülkeler olurken, Türkiye’nin elma üretim miktarındaki üstünlüğünü ihracat miktarında gösteremediği görülmektedir. Dünya elma ihracat miktarı 2017/18 sezonunda 5.895 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. 2017/18 sezonuna kadar AB ülkeleri dünya ihracat miktarında ilk sırada yer alırken, 2017/18 sezonunda Çin dünya elma ihracat miktarının %20’sini gerçekleştirerek elma ihracat miktarında ilk sırada yer almıştır. Çin’i AB ülkeleri ve ABD izlemiştir.
Elma ekolojik uygunluğu nedeniyle Türkiye’de geniş bir yayılma alanı bulmuştur. Üretilen elmanın çoğu taze olarak iç pazarda tüketilmekte bir kısmı ise meyve suyu, meyve konsantresi vb. işleme sanayinde hammadde olarak değerlendirilmektedir. Hammadde olarak kullanılan elmaların çoğunu ağaç altına dökülen (etek altı) ve kalite dışı olarak da tabir edilen ıskarta elmalar oluşturmaktadır. Özellikle yazlık elma çeşitlerinin kullanıldığı bahçelerde hasat öncesi dökülen meyvelerin bir kısmı hammadde olarak kullanılırken diğer bölümü pazarlanamamakta ve arazide kalmaktadır. Bu durum ürün kayıplarını da beraberinde getirmekte ve ekonomik kayıplar ortaya çıkmaktadır.
Türkiye’de elma yetiştiriciliği tüm illerde yapılmakla birlikte özellikle son yıllarda belirli yörelerde yoğunlaşmış durumdadır. Ticari amaçla elma üretiminin gerçekleştirildiği işletmeler yeni teknik ve teknolojileri uygulayarak birim alandan daha çok ürün almayı amaçlamışlardır.
Aşağıda yer alan tabloda Türkiye’de yıllar itibariyle elma üretim alanları gösterilmiştir. 2012 yılında 174.811 ha olan elma üretim alanları 2016 yılında yaklaşık %1 oranında azalarak 173.394 ha olmuştur.
2016 yılında Türkiye elma üretim alanları 1.733.935 da olup ilk sırayı 234.090 da ile Niğde ili almaktadır. Isparta 228.137 da ile ikinci sırada yer alırken, Karaman 195.563 da ile üçüncü sırada yer almıştır. Bu üç ili sırasıyla Antalya, Konya, Denizli, Kayseri, Kahramanmaraş, Mersin ve Çanakkale izlemektedir. Türkiye’nin hemen hemen her ilinde yetiştirilebilme özelliği olan elmanın 561.597 da üretim alanı ise bu 10 il dışında kalan illerde bulunmaktadır.
Türkiye’de yıllar itibariyle elma üretim alanlarının illere göre oransal dağılımı aşağıda yer almaktadır. Niğde ili 2012 yılında Türkiye elma üretim alanlarının %12,27’sine sahipken yıllar itibariyle elma üretim alanlarını arttırmış ve 2016 yılında Türkiye elma üretim alanlarının %13,50’sine sahip olmuştur. Isparta’nın Türkiye elma üretim alanlarının %13,16’sına ve Konya’nın ise %11,28’ine sahip olduğu görülmektedir. Niğde, Isparta, Karaman, Antalya, Konya, Denizli, Kayseri, Kahramanmaraş, Mersin ve Çanakkale’nin Türkiye elma üretim alanlarının %67,61’ini kapsamaktadır. Niğde, Isparta, Konya, Denizli, Kayseri ve Çanakkale’nin Türkiye’nin elma üretim alanları içerisindeki oranını yıldan yıla arttırdığı görülmektedir.
Türkiye’de çeşitlerine göre meyve veren yaşta elma sayıları aşağıda yer almaktadır. Türkiye’de 2012 yılında 45.253 bin olan elma sayısı 2016 yılında yaklaşık %23 oranında artarak 55.584 bin adete yükselmiştir. Türkiye’de üretimi yapılan başlıca elma çeşitleri Golden, Starking, Amasya ve Granny Smith’tir. Türkiye’de en fazla elma ağacı sayısı Starking çeşidine ait olup 2012 yılında 16.894 bin adet olan Starking çeşidine ait meyve veren yaşta elma ağacı sayısı 2016 yılında %8 oranında artarak 18.273 bin adede yükselmiştir. Starking çeşidinden sonra en fazla ağaç sayısına sahip elma çeşidi Golden olup 2012 yılında 10.803 bin adet olan Golden çeşidine ait meyve veren yaşta elma ağacı sayısı 2016 yılında %6 oranında artarak 11.486 bin adede yükselmiştir. Starking ve Golden çeşitlerinin toplam ağaç sayısı Türkiye’deki mevcut elma ağacı sayısının yarısından daha fazladır.
Türkiye’nin hemen hemen her ilinde yetiştirilebilme özelliğine sahip olan elmanın yıllık üretim miktarı 2,7 – 2,9 milyon ton arasında değişmektedir. 2102/13 üretim sezonunda 2,9 milyon ton olan Türkiye elma üretim miktarı 2016 yılında %5,45 oranında azalarak 2,7 milyon tona düşmüştür.
Türkiye’de üretilen toplam elma miktarının dünya elma üretimine oranı gösterilmiştir. 2012/13 üretim sezonunda Türkiye’de üretilen toplam elma miktarı dünya elma üretim miktarının %4,05’ini karşılarken bu oran 2017/18 üretim sezonunda %0,44 oranında azalarak %3,61’e düşmüştür.
İlgili Ürünler
Diğer tarımsal ürünlerden farklı olarak Türkiye’nin 81 ilinde de elma yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Değişik iklim ve ekolojik koşullara adaptasyon yeteneği yüksek olan elma Türkiye’de her ilde yetiştirilse de toplam üretimin yaklaşık %78’i 10 farklı ilde gerçekleştirilmektedir. Türkiye’de yıllara göre iller bazında elma üretim miktarları aşağıda gösterilmiştir. 2012 yılında 2.888.985 ton olan Türkiye elma üretimi 2016 yılında %1,24 oranında artarak 2.925.828 tona yükselmiştir. Türkiye’de Niğde elma üretim alanları bakımından ilk sırada yer almasına rağmen, elma üretim miktarında Isparta öne çıkmaktadır. 2016 yılında 596.503 ton üretimle Isparta tek başına Türkiye elma üretiminin %20’sini karşılamıştır. Isparta’dan sonra Karaman en fazla elma üretim alanına sahip il olarak öne çıkmaktadır. 2012 yılında 388.404 ton elma üretimine sahip olan Karaman 2013 yılında 571.479 ton üretime ulaşmış ve 2016 yılında 398.085 tona düşmüştür. Elma üretim miktarında Isparta ve Karaman’ı sırasıyla Niğde, Antalya, Denizli, Kayseri, Konya, Çanakkale, Mersin ve Kahramanmaraş takip etmektedir.
Isparta, Karaman, Niğde ve Antalya’nın 2016 yılındaki toplam elma üretimi Türkiye toplam elma üretiminin %56,48’ini oluşturmuştur. Isparta %20,39 oranı ile ilk sırada yer alırken, Karaman %13,61 ile ikinci, Niğde %12,88 ile üçüncü ve Antalya %9,60 oranı ile dördüncü sırada yer almaktadır. Oransal olarak en fazla değişim gösteren ilin Antalya olduğu görülmektedir. Türkiye toplam elma üretiminin 2012 yılında %6,41’i Antalya’dan tarafından karşılanırken bu oran 2015 yılında %2,66 azalarak %3,75’e düşmüş ve 2016 yılında %5,85 artarak %9,60 oranına yükselmiştir. Üretimde pay sahibi ilk on ilin dışında kalan 71 ilin Türkiye toplam elma üretimine katkısı Isparta’nın üretim miktarına eşit olduğu görülmektedir.
2016 yılında Türkiye elma verim ortalaması 1,69 ton/da olmuştur. 2016 yılında elma üretim miktarında önde olan ilk 10 ilin verim miktarları incelendiğinde; Isparta’nın verimi 2,04 ton/da, Niğde’nin 1,35 ton/da, Karaman’ın 2,77 ton/da olduğu görülürken, Çanakkale elma veriminde 3,68 ton/da ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir.
Türkiye’de yıllar itibariyle elmada tüketici fiyatları aylara göre aşağıda yer almaktadır. 2016 yılında elma tüketici fiyat ortalaması 2,53 TL/kg iken 2017 yılında yaklaşık %20 oranında artarak 3,14 TL olduğu görülmektedir. 2017 yılında tüketiciler için elma fiyatının en düşük olduğu ay 2,45 TL/kg ile Ocak, en yüksek olduğu ay ise 4,06 TL/kg ile Temmuz olduğu görülmektedir. Aynı yıl içerisinde en düşük ve en yüksek fiyat arasında yaklaşık %66 oranında fark olduğu, en yüksek fiyatların yaz aylarında, en düşük fiyatların ise sonbahar ve kış aylarında görüldüğü belirlenmiştir.
Elma pazarlamasında en önemli etkenler çeşit ve çeşit standardizasyonudur. Piyasaların arzu ettiği çeşit ve standartlarda elma üretimi dış pazarda rekabetçiliğin en önemli unsurlarıdır. Ülkemizin elma üretimi yüksek olmasına karşın dış ticaret performansı arzu edilen seviyelerde değildir.
Türkiye’nin elma üretimi göz önüne alındığında ihracattan arzu edilen payı almadığı söylenebilir. Bunun birçok nedeni vardır. Bu nedenlerin başında üretim kalitesinin düşüklüğü, yetiştirilen çeşitlerin ihracata uygun olmaması, altyapı imkanlarının kısıtlılığı ve elma işletmelerinin küçük ölçekli olması gelmektedir. Aynı zamanda işletmelerin etkinliği de günümüz rekabet koşullarında önemli bir etkendir.
İthalat
Türkiye elma üretiminde kendine yeter bir ülke konumunda olmasına karşın, genellikle tüketimde çeşit standardizasyonunu sağlamak amacıyla ağırlıklı olarak Granny Smith çeşidi elma ithal etmektedir. 2008/09 sezonunda Türkiye’nin elma ithalat miktarı 3,4 bin ton iken, 2010/11 sezonunda son 10 yılın en yüksek seviyesine çıkarak 4,8 bin ton olmuştur. Daha sonraki yıllarda ithalat miktarları giderek azalmış ve 2017/18 sezonunda 1,0 milyon tona düşmüştür.
İhracat
Türkiye’nin elma ihracatı son yıllarda hızla artsa da Türkiye’nin sahip olduğu üretim potansiyeli düşünüldüğünde arzu edilen seviyelerde olmadığı görülmektedir. 2008/09 sezonunda 24,2 bin ton elma ihracatımız 2017/18 sezonunda 8,3 kat artarak 200,0 bin tona ulaşmıştır. Son on yılda en yüksek ihracat miktarı 2016/17 sezonunda 215,0 bin ton olarak gerçekleşirken, yine son on yılın en düşük ihracat miktarı 24,2 bin ton ile 2008/09 sezonunda gerçekleşmiştir.
Türkiye’nin elma üretiminde yeterli bir ülke olduğu ve bu yeterlilik düzeyinin yıllar itibariyle değişiklik gösterse de %100’ün altına düşmediği görülmektedir.
Yıllara göre değişiklik göstermekle birlikte Türkiye’de elmanın kişi başına tüketim miktarları 23 kg/yıl ile 30 kg/yıl arasında olduğu görülmektedir. 2012/13 sezonunda 30 kg/yıl ile en yüksek seviyeye ulaşırken, 2014/15 sezonunda ise 21,3 kg/yıl ile en düşük seviyeye düşmüştür.
Elma, Türkiye’de ve dünya genelinde hemen hemen tüm insanların damak tadı ve gelir seviyelerine uygun bir meyve olduğundan ticaret alanı geniştir. Elma dünyada ticareti en fazla yapılan ve tüketici talebinin hızlı değişim gösterdiği meyvelerdendir. Hemen her bölgede üretimi yapılabilen elma üretim miktarı bakımından yumuşak çekirdekli meyve türleri içerisinde ilk sırada yer almaktadır. Günümüzün gelişmiş pazarlama stratejileri ile desteklenen dünya elma ticareti, gelişmiş ülkelerde gittikçe artan sağlıklı beslenme eğilimi ve gelişmekte olan ülkelerde artan nüfus ve gelirin de etkisiyle genişlemeye devam etmektedir.
Verim ve kaliteye odaklı elma üretimi, uluslararası pazarda rekabetin temelini oluşturmaktadır. 2017 yılı verilerine göre de Çin, AB ve ABD dünya elma üretim ve ticaretinde en önemli aktörler olmuşlardır. Çin dünya elma üretimi ve ihracatının yarısını tek başına karşılamaktadır.
2016 yılında Türkiye elma üretim alanları 1.733.935 da olup ilk sırayı 234.090 da ile Niğde almaktadır. Isparta 228.137 da ile ikinci sırada yer alırken, Karaman 195.563 da ile üçüncü sırada yer almıştır. Bu üç ili sırasıyla Antalya, Konya, Denizli, Kayseri, Kahramanmaraş, Mersin ve Çanakkale izlemektedir. Türkiye’nin hemen hemen her ilinde yetiştirilebilme özelliği olan elmanın 561.597 da üretim alanı ise bu 10 il dışında kalan illerde bulunmaktadır.
Diğer tarımsal ürünlerden farklı olarak Türkiye’nin 81 ilinde de elma yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Değişik iklim ve ekolojik koşullara adaptasyon yeteneği yüksek olan elma Türkiye’de her ilde yetiştirilse de toplam üretimin yaklaşık %78’i 10 farklı ilde gerçekleştirilmektedir. 2012 yılında 2.888.985 ton olan Türkiye elma üretimi 2016 yılında %1,24 oranında artarak 2.925.828 tona yükselmiştir. Türkiye’de Niğde ili elma üretim alanları bakımından ilk sırada yer almasına rağmen, elma üretim miktarında Isparta ili öne çıkmaktadır. 2016 yılında 596.503 ton üretimle Isparta ili tek başına Türkiye elma üretiminin%20’sini karşılamıştır. Isparta’dan sonra Karaman ili en fazla elma üretim alanına sahip il olarak öne çıkmaktadır. 2012 yılında 388.404 ton elma üretimine sahip olan Karaman ili 2013 yılında 571.479 ton üretime ulaşmış ve 2016 yılında 398.085 tona düşmüştür. Elma üretim miktarında Isparta ve Karaman illerini sırasıyla Niğde, Antalya, Denizli, Kayseri, Konya, Çanakkale, Mersin ve Kahramanmaraş illeri takip etmektedir. Türkiye, yüksek elma üretim potansiyeline rağmen; verim, kalite ve pazarlama altyapısındaki yetersizlikler nedeni ile uluslararası pazarda rekabetçilikten uzak kalmaktadır.
Türkiye, yıllara göre değişmekle birlikte ürettiği elmanın ancak %1-3’ünü ihraç edebilmektedir. Türkiye 2017 yılında ağırlıklı olarak Irak ve Suriye’ye elma ihraç ederken, en fazla ithalatı Şili’den yapmıştır.
Türkiye'nin elma dış ticaretinde ihracatın ithalattan yüksek olduğu görülmektedir. Dolayısıyla sektörü ileriye taşıyacak adımlar, ekonomi için ayrı bir önem taşımaktadır.Türkiye sahip olduğu üretim kabiliyeti ve bulunduğu coğrafi konumu itibariyle büyük pazar konumundaki ülkelere yakın olması bu ülkelere yönelik elma ihracatında önemli bir avantaj elde edilmesine olanak sağlamaktadır. Türkiye'nin dünya elma piyasasında rekabet gücünün arttırabilmesi için üretimde verimlilik, kalite ve teknolojiye önem verilmelidir.
Kaynaklar
Serkan SEZEN