Organik Atıklar, İçerikleri ve Sürdürülebilir Kalkınma

Birleşmiş Milletler 2030 Kalkınma Hedeflerinde 17 adet olarak tanımlanan hedefler içinde doğrudan ve dolaylı olarak tarımı ilgilendiren ve tarımın etkilediği 4 adet eylem yer almaktadır. (Yazının sonunda 17 hedefi okuyabilirsiniz.) Özellikle 2no’lu Açlığa Son (Zero Hunger) Hedefine ulaşmak için tarımın sürdürülebilir olmasını gerektirmektedir. Bu hedef ile birlikte Karasal Yaşam ve İklim hedefleri de tarımın çevre dostu olmasını zorunlu kılmaktadır. Buna karşın özellikle 1950’lı yıllarla beraber tarımsal mekanizasyon ve tarım kimyasallarının küresel ölçekte yaygınlaşması tarımsal üretimin gün geçtikçe sürdürülebilir ve çevre dostu olmasını zorlaştırmış ve son 20 yılda olanaksız hale getirmiştir.

Olumsuz süreçlere karşın tarımın doğduğu kültürel merkezler arasında yer alan Anadolu’da tarım yaklaşık 10000 yıldır süregelen bir gelenektir. Toprak, iklim ve ana kaya kaynaklar ile kültürel çeşitlilik Anadolu’da birçok çevrenin insan eliyle yeniden düzenlenerek üretim alanları olmasına yol açmıştır. Anadolu kültüründe ki tarımsal üretim zenginliği 1970'lere değin devam etmiş, ancak sonrasında ki aşırı nüfus baskısı sonucu bozunmaya başlamıştır. Tarımsal girdilerin artışı çoğu tarımsal üretimin karlılığını yok ederek sosyo-ekonomik sorunlara neden oluşturmuştur. Tarımsal üretimin sürdürülebilirliği açısından geleneksel arazi modelleri ile beraber doğal bitki besin materyallerinin kullanımı ile günümüz tarımının olumsuzlukları dengelenerek BM Hedeflerine uyum sağlama olanağı artacaktır.

Türkiye her ne kadar endüstriyel gelişiminde etkin yol alsa da, tarım ülke sosyo-ekonomisinin bel kemiği durumundadır. Bunun başlıca nedeni tarımsal üretimin endüstriyel üretimin aksine tüm ülkeye eşit dağılmasıdır. Örneğin otomotiv endüstrisi Batı Bölgelerinde, demir çelik üretimi ise kıyı bölgelerinde yoğunlaşırken, tarımsal çeşitlilik tüm ülkede etkin olarak gerçekleştirilmektedir. Ülke nüfusunun 1/3’ü ve çalışan nüfusun 1/4’ü tarımsal üretimle doğrudan ilişki içerisindedir. Yıllık 70 milyar ABD Dolarına ulaşan tarımsal üretim, Türkiye ihracatına yaklaşık 18 Milyar ABD Dolarlık katkı yapmaktadır. Bu değerler ışığında tarımsal süreçlerdeki olumlu veya olumsuz etkilerin ülke sosyo-ekonomisini yüksek düzeyde etkileyeceği bilinen bir gerçektir. Buna karşın ülke tarımında çok sayıda sorun yaşanılmaktadır.

Bunları temelde:

• İklim Değişikliği
• Arazi Yönetimindeki Olumsuzluklar
• Kalifiye Çalışan Noksanlığı başlıkları altında toplayabiliriz.

İklim değişikliğinin neden olduğu aşırı hava olaylarının sonucunda (sel, kuraklık, fırtına, yüksek sıcaklık, düşük sıcaklık) yüksek düzeyde toprak ve verim kaybı oluşmaktadır. Buna ek olarak yanlış arazi yönetimi (aşırı tarım kimyasalları kullanma, aşırı sulama vb) tarımsal üretimi tehdit etmekte, ürün kalitesi azalırken çölleşmeye doğru giden bir eğilim oluşturmaktadır. Diğer yandan tarımsal üretimde çobanlık örneğinde olduğu üzere eğitimli eleman eksikliği ve azalan verimlilik nedeniyle köyden kente göç, tarımsal yapıyı kırılgan hale getirmektedir.

Tarımsal sorunların bütüncül yaklaşımla çözümü için bir çok öneri getirilmiş olmasına karşın maddi ve yönetsel düzensizlikler sorunların çözümlenmesini zorlaştırmaktadır. Anılan olumsuzluklara karşın Anadolu geleneğinde yer alan insan peyzajları bütünleşik tarım için bir fiziksel model olarak değerlendirilmektedir. Anadolu’da insan peyzajları olarak tanımlanan modelde arazi sadece üretim olgusunda değil aynı zamanda çevreyi koruyan bir düzende değerlendirilmiştir. Bu bağlamda tarımın merkezde yer aldığı arazi yönetiminde, bitki besin elementlerinin doğal kaynaklardan karşılanması sürdürülebilirliğin devamı için gereklidir.

Bitkilere durak yeri olan, onlara besin maddesi ve diğer gelişme şartlarını sağlayan ve yeryüzünün büyük bir kısmını devamlı örtü halinde kaplayan, iklim ve canlıların belli topoğrafik şartlar altında zamanla ana materyal üzerine yaptıkları ortak etkilerle ortaya çıkmış, dinamik ve canlı bir sistemdir. Tarımda bitki gelişimini etkileyen etmenler ise çok sayıda olup herhangi birinde oluşacak sorun üretim kadar toprak kalitesini de olumsuz yönde etkilemektedir. Doğal olgular dışında arazi yönetiminden ortaya çıkan sorunlar ise çok farklılık gösteren özelliklerinin birçoğunu etkilemekte ve önlem alınması zorlaştırarak arazilerin bozunmasını neden olmaktadır.

Sürdürülebilir kalkınma ve kabul edilebilir rekabet kurallarının çiğnenerek fazla üretim isteği ile kimyasal gübre, ilaç ve hormonlarla zorlanan üretim tarzı sonucu çevreye ve insan sağlığına zararlı ürünler üretilerek pazarlanmaktadır. Örneğin son yirmi beş yılda Nevşehir’de aşırı ve tek yönlü azotlu gübreleme sonucu patates yetiştirilen toprakların pH’sı 2 birime varan düzeyde düşmüş, başka bir tanımla asitlik 100 kat artmıştır. Bu sert değişimler ise toprakların üretimini neredeyse sıfırlayarak köy nüfusunun arazilerine terk etmesine yol açmıştır.

Bununla birlikte tamamen organik ve doğal kökenli kaynaklarla günümüz tarımsal ürün talebinin karşılanmasının olası olmadığı bilinen bir gerçektir. Tarımsal üretim yöntemi kadar beslenme alışkanlıkları da geleceğin tarımına yön verecektir.

Organik ve günümüz tarımının gelecekte 10 milyarı aşması beklenen nüfusu besleme yetisini deneyen model çalışmada 500 adet senaryo denenmiş ve vejetaryen beslenmeye dayalı senaryoların %94’ü bu talebi karşılarken protein temelli tüketime ait senaryoların %14’ü yeterli gıdayı sağlayabilmiştir.

Organik Kökenli Besin Kaynakları

Türkiye'de tarım yapılan toprakların önemli bir bölümünde organik madde değeri %2’nin altında saptanmaktadır. Türkiye topraklarının başta iklimin etkisi olmak üzere diğer faktörlerin de etkisiyle Doğu Karadeniz bölgesi (<% 2) dışında diğer tüm bölgelerimizde organik madde kapsamları (>% 1.5) çok düşüktür. Toprakların organik madde düzeylerinin düşük olmasının bir nedeni de çayır mera ve orman alanlarının tarım alanlarına dönüştürülmesidir. Toprak organik maddesinin ayrışması, organik karbonun topraktaki mikroorganizmalarca kendi yaşamları için besin olarak kullanmasından kaynaklanmaktadır.

Toprak organik maddesi çeşitli şekillerde toprağa karışmış bitkisel ve hayvansal artıklarla bunların parçalanma ve ayrışma ürünlerinin çeşitli kimyasal reaksiyonlar sonucunda oluşturduğu kompleks bileşiklerden meydana gelir. Toprağa düşen yapraklar, kurumuş kökler, hasat artıkları, kurumuş yabani otlar, çayırlar, ölmüş organizmalar ve hayvansal artıklar organik maddenin kaynağını oluşturur.

Bu kaynaklar dışında tarımsal hasat ve budama atıklarının (hastalık içermemesi kaydıyla) kullanımı toprakların organik maddece zenginleşmesi için dikkat edilmesi gerekli kaynaklar arasındadır. Örneğin Şanlıurfa Harran Ovası’nda tarımsal hasat artıklarının toprağa uygulanmasıyla elde edilecek %1’lik artış, 1.500.000 dekar olan Harran Ovasında sulanan arazide 788.100.000 TL’lik besin maddesine eş değer katkı sağlayacaktır. Yıllık 3.900.000 ton tarımsal organik artık söz konusu olan Ova’da besin elementi artışı (organik maddenin 0.55’inin karbon olduğu ve organik karbon:azot:kükürt:fosfor oranı 100:10:1.5:1.5 varsayıldığında), su tutma (ağırlıkça %30 su tutması koşulunda) ve kimyasal gübre ekonomisi ile 2017 rakamları ile 2.663.100.000 TL kazanç sağlanabilecektir.

Kayaç ve Mineral Kökenli Besin Kaynakları

Bitkilerin farklı düzeylerde 16 elemente ihtiyaç gösterdiği bilinmektedir. Bunların tamamının organik kökenli materyallerden alınması olası olmadığından, mineral kaynaklı materyallerin kullanılması gerekmektedir. Ayrıca kimi besin elementlerinin kaynakları yakın gelecekte tükenecektir. Kimi kayaçların elementsel içeriği aşağıda listelenmiştir.