profil resmi
Hasan Çelen
Tohumculuk & Bitki Sağlığı Politikaları Uzmanı, Mersin

Tohum, Tohumluk, Tohumculuk  ve Tohumculuk Kanunu

5 Dakikalık Okuma
6 Aralık 2020 Pazar
Tohum, Fide, Fidan
Tohum görseli
Özet
Avcılık ve toplayıcılıktan tarım toplumuna geçtiğimiz dönemlerde üretim aracı olarak ilk kullandığımız şey tohumdu.
0
Paylaş

İnsanoğlu tohumu, yeni bir canlının ortaya çıkması için ilk algıladığı ve tanımladığı şeyle isimlendirdi. Sümerce’de tohum “Numun”ve meni “Nummun” aynı kökten gelen iki kelime idi (Yurdakök, 2006). Aynı şekilde latin kökenli dillerde bulunan semila (İspanyolca tohum), seme (İtalyanca tohum), samanta’nın (Romence tohum) kökü olan Latince “semen” hem meni, hem tohum ve hem de nesil, soy olarak kullanılmaktadır. Günümüz Türkçesinde kullandığımız tohum kelimesi de Farsçadan dilimize geçmiş olup, aynı Sümerce veya Latince gibi Farsça’da da tuχm تخم  "bitki tohumu, döl, soy" sözcüğünden alıntıdır. Türk dili tarihinde Latin harfleri ile yazılmış ilk eser olan, 1303 tarihli Codex Cumanicus’ta Latince “Semen” karşılığı olarak Farsça “Toxm”, Kıpçak Türkçesi de “Ourluk, Urluk” gösterilmiştir (Karadeniz, 2017; Tavkul,2003). Our - Ur ile günümüz Türkçesinde kullanılan Uğur kelimesi aynı kökten gelmektedir.

Birçok bitkinin çoğaltılması yüzyıllar boyunca yalnızca tohum ile gerçekleşti ve insanoğlu yeni bir bitkinin ortaya çıkmasını sağlayan bir bitki parçasına tohum demeye devam etti. Sonra tohum dışında başka şeylerden de bitkilerin çoğaltılabileceğini keşfetmemizle birlikte, ilk keşfettiğimiz bitki parçası tohum olarak kalırken, yeni keşfettiğimiz parçaları yüzyıllar hata bin yıllar içinde oluşan başka algılarımızla isimlendirmeye başladık. Türkçe de “luk” eki bir ismi bir amaç için kullanılmaya çevirir. Her tohum botanik olarak “tohum” iken, tarımsal olarak bitki çoğaltımı için kullanılan tohumlar, “luk” eki eklenerek ayrılmış,“tohumluk” kelimesi ürün olarak üretilen tohumun, yeniden çoğaltımda kullanılacak kısmına odaklanmıştır. Dolayısıyla günlük hayatımızda, tohum kelimesi ile ifade ettiğimiz ticarete konu olan, ambalajlı, etiketli bitki çoğaltım materyalini, tohumluk kelimesi daha güzel ifade etmektedir.

Günümüzde tohumculuk sektörü ifadesi birçok kişinin kafasında sadece “tohum” olan çoğaltım materyallerini ifade etmektedir. Nitekim tohumculuk sektörü ile ilgili akademik bazı yayınlarda da aynı yaklaşımı görmek mümkündür (Aras, 2019; Bağcı& Yılmaz, 2016; Kaya & Beşer, 2018; Şahi̇n vd., 2013). Bu çalışmaların başlığında tohumculuk sektörü olmasına rağmen içerik olarak yalnızca tarla ve bahçe bitkileri tohumluğu sektörü üzerine odaklanmışlardır.

1963 tarihli ve 308 sayılı Tohumlukların Tescil, Kontrol ve Sertifikasyonu Hakkında Kanun’da tohum ve tohumluk terimleri ayrı ayrı tanımlanmıştır. Böylece ürün olan tohum ile yeniden çoğaltımda kullanılacak tohumluk kavramı net biçimde ayrıştırılmıştır.

Tohumculuk Kanunu’nda tohumluk “Bitkilerin çoğaltımı için kullanılan tohum, yumru, fide, fidan, çelik gibi generatif ve vegetatif bitki kısımlarını” ifade edecek biçimde tanımlanmıştır. Tohumculuk sektörünün tanımı ise “Bitki çeşitlerini ıslah eden, tohumlukları üreten, yetiştiren, işleyen, satan, dağıtan, satışa veya dağıtıma arz eden, ithal veya ihraç eden ya da tohumculuk ile ilgili diğer faaliyetlerde bulunan kamu kurum ve kuruluşları veya özel kuruluşlar ile bu kuruluşların oluşturduğu birlik veya derneklerden müteşekkil yapıyı” ifade etmektedir (Anonim, 2006).

Avrupa Birliği mevzuatında tohumluk için “seed and propagating material” kavramı kullanılmakta iken 2016 yılında Avrupa Parlamentosuna sunulan taslakta ise “Plant Reproductive Material” kavramı kullanılmıştır. 2016’dan bu yana tohumluk üst tanımı olarak “plant reproductive material” kullanılırken, alt mevzuatlarda tahıllar, yem bitkileri vs için “seed”, sebze için “vegetable seed, propagating material”, meyve ve asma için “propagating material” ve orman bitkileri için “reproductive material” kavramı kullanılmaktadır.

İthalat verilerinde tohum ile tohumluk ayrılmıştır. Örneğin yağlık ayçiçeği tohumu 120600990019 kodu ile Ayçiçeği Tohumu “Sunflower seeds” olarak yer alırken, tohumluk olanlar 120600100000 kodu ile Ayçiçeği tohumu – Tohumluk olanlar “Sunflower seeds for sowing” olarak kodlanmıştır.

Avrupa Tohum Birliği olarak çevirebileceğimiz European Seed Association tohum olarak generatif tohumlar ile tohumluk patatesi tanımlamaktadır. Uluslararası alanda seed denildiği zaman generatif tohumlar (tarla, sebze ve süs bitkileri tohumları) ve tohumluk patates akla gelmektedir. Dolayısıyla tarla, sebze ve süs bitkileri tohumunun tamamını kapsamayan bir analiz “Seed Sector” olarak açıklanması uygun değildir. Vejetatif çoğalmasına rağmen aynı zamanda tohum da üreten bitkilerde bu generatif tohumu vurgulamak için “true seed” veya “botanic seed” gibi kavramlar kullanılmaktadır. Patateste yumruya “seed tuber” denmesi aslında yeni bitki meydana getirmek için kullanılan materyale tohum denmesinin en güzel örneğidir.

İlgili Ürünler

Türkiye Tohumcular Birliği ifadesi aslında tohumculuk sektöründe faaliyet gösteren bütün tarafların çatı birliği olarak konumlandırılmıştır. Buradaki “Tohumcular Birliği” ifadesinin yerine “Tohumculuk Birliği” kullanılması daha doğru olabilirdi. Ama Kanunun tanımlar bölümünde bu konu netleştirilmiş gözüküyor. TÜRKTOB İngilizce olarak Turkish Seed Union terimini kullanmaktadır ve biraz önce bahsettiğim uluslararası algı dolayısıyla bu kavram tohumculuk sektörünü tam kapsamamaktadır. Bunun yerine tohumculuk sektörünü “Seed Sector” olarak çevirirsek Turkish Seed Sector Union ifadesi kanunun TÜRKTOB’a verdiği görevi daha iyi aktaran bir çeviri olacağı görüşündeyim.

Peki, bir bitki parçası ne zaman tohumluk olur? Cevap basittir aslında; teknik olarak bitki çoğaltımında kullanılmaya karar verildiğinde, hukuki olarak bu amaçta ticarete sunulduğunda veya sunulmaya hazırlandığında. Bir buğday, mısır, fasulye tanesi, domatesin çekirdeği biyolojik olarak bir tohumdur. Bu tohum yeni bir bitki çoğaltmak amacıyla kullanılmaya karar verildiği ve bu amaçla piyasaya sürüldüğü anda tohumluk olur ve Tohumculuk Kanununun kapsamına girer.

Peki, süs bitkileri bir tohumluk mudur? Bu sorunun cevabı ne biyolojik olarak, ne de kanundaki tanımı gereği süs bitkileri tohumculuk sektörünün bir parçası değildir. Ancak süs bitkileri çoğaltımı için kullanılan bitki kısımları tohumluk olabilir ve Tohumculuk Sektörünün bir parçası haline gelebilir. Bu konuda daha önce sözlü görüştüğüm bazı kişiler içerisinde, her süs bitkisinin potansiyel olarak tohumluk olması yani ondan çelik, tohum veya başka bitki kısımları alınarak çoğaltılabilmesi nedeniyle tohumculuk sektörü içinde değerlendirilmesinin doğru olduğunu da savunanlar vardır. Her fasulye, nohut veya buğday tanesi de potansiyel olarak yeni bir bitki üretiminde kullanılabilir. Bu yaklaşımla yemeklik ve sanayilik fasulye, nohut ve buğday tanesi ticaretinin de Tohumculuk Kanunu’na dahil edilmesini savunmak gerekir ama bu doğru bir yaklaşım değildir. Çok farklı dinamiklere sahip Süs Bitkileri Sektörünün, bitki çoğaltım materyalleri hariç diğer bütün işlemlerinin Tohumculuk Kanunu kapsamında olmadığı görüşündeyim. Buna rağmen Süt Bitkileri Üreticileri Alt Birliği’nin kurulmuş olması, organize olma yolunda atılmış önemli bir adımdır süs bitkileri sektörü için. Bu alt birliğin bir düzenleme ile ayrı bir birlik olarak konumlanması çok daha yerinde olacak ve tohumculuk sektöründen büyük bir büyüklüğe sahip süs bitkileri sektörünün, tohumculuk sektörünün öncelikleri içinde kaybolmasını engelleyecektir.

Tarım ve Orman Bakanlığının hazırladığı Tohumculuk Sektörü Politika Belgesi tam da kanuna uygun biçimde tohum, fidan, fide ve süs bitkileri sektörlerinin hepsini karşılamakta ve ayrı ayrı politikalar önermektedir. Bu yönü ile gerçek bir tohumculuk sektörü belgesi olarak ortaya konulmuş tek doküman olduğunu söylemek mümkündür.

Doğru analizler tanımlamaların doğru yapıldığı ve verilerin bu tanımlamalara uygun olarak ortaya konduğu çalışmalarla mümkündür. Yukarıda yer alan tanımlamalar ve ifadelerin eksik kullanılması fidan, fide ve süs bitkisi tohumluğu sektörlerinin tohum sektörünün gölgesinde kalmasına devam ettirecektir. Oysa tohumculuk sektörü, bütün paydaşların analiz edilerek ortak hareket etmesi ve birlikte yükselmesi ile Ülkemize ve kendisine yakışan yerlere gelebilecektir.

Kaynaklar

Anonim. (2006). Tohumculuk Kanunu.

Aras, B. (2019). Türkiye’de Tohumculuk Sektörünün Mevcut Durumu, Sorunlar ve Öneriler. Içinde Journal of the Institute of Science and Technology (C. 9, ss. 1763–1775). Iğdır Üniversitesi. https://doi.org/10.21597/jist.531701

Bağcı, S. A., & Yılmaz, K. (2016). Türkiye Tohumculuk Sektöründeki Gelişmeler ile Bu Gelişmelerin Sertifikalı Tohumluk Kullanımına ve Verim Üzerine Muhtemel Etkileri. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi (C. 25, ss. 299–303). https://doi.org/10.21566/tarbitderg.280396

Karadeniz, Y. (2017). Codex Cumanicus’ta Bitki Adları. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15(1), 611–638.https://doi.org/10.18026/cbayarsos.298145

Kaya, Y., & Beşer, N. (2018). Turkish seed sector: Currentsituation and future directions. Field Crop Studies, XI(2),81–96. http://fcs.dai-gt.org/bg/

Şahi̇n, A., Meral, Y., & Can, M. (2013). Türkiye Tohumculuk Sektörünün Analizi. Içinde Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (C. 4, ss. 73–88). Çankırı Karatekin Üniversitesi.

Tavkul, U. (2003). Codex Cumanicus ve Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 15(1), 45–81.

Yurdakök, M. (2006) , Sümerce'deki Türkçe tıbbi sözcükler. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2006; 49: 76-77.