Tarımsal üretimdeki toprağa olan bağlılık, tarım yapılan arazilerde bitkinin ihtiyaç duyduğu besinlerin tedarik edilmesine; yabani ot, zararlı ve topraktan gelen hastalıklara karşı mücadeleye ihtiyacı da beraberinde getirdi.
Var olan bu ihtiyaçların karşılanması için çeşitli kimyasal ürünler üretilerek çiftçilere pazarlanmaya başlandı. Kimyasal madde kullanımı, günümüzde çiftçilere artan bir maliyet getirmenin yanında, ekolojik dengenin bozulmasını da sebep olmaktadır.
Toprağa dayalı ürün yetiştirmede karşılaşılan bu zorluklar, topraksız ekin yetiştirmek için bir yöntem olan topraksız tarımın icat edilmesine giden sürecin ana sebeplerini oluşturur.
Topraksız tarım en basit tarifiyle, besinlerle dolu mineral çözeltilerinde ürün yetiştirme yöntemidir. Bu yöntemde ürünler, topraktan alacakları besin maddelerini su, hava ya da başka katı maddeler aracılığıyla alır. Böylelikle, bitkinin normal şartlarda topraktan aldığı besin maddelerini alması sağlanırken; toprağın neden olabileceği hastalık ya da zararlılardan kaçınılmış olur.
Mineral çözeltilerin bileşimi, yetiştirilen ürüne göre farklılık gösterir. İdeal olarak mineral çözeltiler, azot, fosfor, potasyum, magnezyum, kalsiyum, sülfat ve nitrat gibi birincil ve ikincil besin elementleri içerir.
Topraksız tarımda; domates, biber, salatalık, kabak, çilek, patlıcan, kıvırcık marul, tıbbi bitkiler ve yumru kök içermeyen yeşillikler gibi ürünler rahatlıkla yetiştirmek mümkündür.
Topraksız tarım; Su Kültürü (hidroponik) ve Katı Ortam Kültürü olmak üzere iki ana başlığa ayrılır.
Su Kültürü
Hidroponik olarak da bilinen bu sistem; su temelli bir yetiştirme şekli olup, bitkinin ihtiyacı olan tüm besin elementlerinin toprak ihtiyacı olmadan tamamen su aracılığıyla bitki kökleriyle buluşturulmasıdır.
Hidroponik sistem ise kendi içinde Aeroponik, Durgun Su Kültürü, Akan Su Kültürü ve Akuaponik (Aquaponic) olmak üzere 4'e ayrılır.
Aeroponik
Latince kökenli bir kelime olan Aeroponik; aero (hava) ve ponik (emek, iş), “çalışan hava” anlamına gelmektedir.
Uzayda bitki yetiştirme yollarını arayan Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA) tarafından 1990'lı yıllarda geliştirilen bir yöntemdir.
Bitkinin ihtiyaç duyduğu besin elementlerinin, havada asılı duran bitkinin köklerine çözelti olarak sis veya buhar şeklinde verilerek kökün sürekli nemli tutulması sağlanır.
Bitkiler havada asılı olduğu için köklerin kuruma ihtimali her zaman vardır. Bu sistemin uygulanmasında bitki köklerinin sürekli olarak nemli kalması çok önemlidir.
Yetiştirme ortamında var olan yüksek oksijen seviyesinden dolayı bitkilerin daha hızlı büyümesini sağlayan Aeroponik sistem; aynı zamanda diğer Hidroponik yöntemlere göre daha az su ve gübre kullanımı gerektirir.
Durgun Su Kültürü
Durgun Su Kültürü (Deep Water Culture) bilinen en eski topraksız tarım yöntemidir. Adından da anlaşılacağı üzere; durgun bir su birikintisinin üzerine köpük veya benzeri malzemeler aracılığıyla tutturulan bitkilerin, ihtiyacı olan besin maddelerini bu sudan alması amaçlanır. (Aşağıdaki görselde daha ne anlaşılacaktır.)
Bu sistemin en önemli avantajlarından biri; tıkanabilecek bir damla sulama sistemi ya da sprey yayıcıların olmamasıdır. Özellikle organik besin maddeleri ile besleme yapılan işletmeler için bu büyük bir avantajdır.
Durgun Su Kültüründe iki farklı method vardır. Bunlar; Havalandırmasız ve Havalandırmalı Durgun Su Kültürleridir.
Havalandırmasız Durgun Su Kültürü
30cm derinlikteki tekne veya tankların içindeki suya konulan besin çözeltilerinin, bitki kökleriyle buluşturulduğu sistemdir. Yetiştirilen bitki türüne göre tekneler içinde var olan çözelti 7-14 gün aralıklarında değiştirilmelidir.
Havalandırmalı Durgun Su Kültürü
Havalandırmasız üretim yapılan durgun su kültürü teknesinin içine eklenecek bir havalandırma pompasıyla yapılan üretim şeklidir. Bu sistemde bitki köklerine pompalanan hava kabarcıkları ile, bitki köklerinin çürümesi engellenmiş olur.
Akan Su Kültürü
Bitkinin ihtiyaç duyduğu besinlerin çözelti olarak, sürekli veya belirli aralıklarla yatay borular ya da kanallar içerisinden akıtılarak bitki kökleriyle buluşturulduğu yetiştiricilik sistemine Akan Su Kültürü denilir. Bu sistemde tankların içinde sıvı halde bulunan besinler, pompalanarak köklerle buluşturulur ve azalan besinlerin yerine rutin takviyeleri yapılır.
İlgili Ürünler
Akuaponik (Aquaponic)
Bitkilerin beslenmesinin su üzerinden yapılmasından dolayı akuaponik sistemleri de su kültürü içerisinde sayabiliriz.
Akuaponik sistemde; bir su tankında yetiştirilen balıkların ürettiği nitrojen bakımından zengin atıklar bitkilere su pompaları aracılığıyla pompalanır. Ardından; bitkiler aldıkları bu atık su ile hem kendini besler hem de bu suyu dönüştürerek su tankında kullanılabilecek temiz su elde edilmesini sağlar. Böylelikle kapalı devre bir sistemde hem balık hem de bitki yetiştirilmiş olur.
Akuaponik sistemler ticari kullanım açısından günümüzde çok yaygın değildir ancak; evde bu sistem ile üretim yapan çok sayıda yetiştirici olduğunu biliyoruz. Özellikle, ABD'de bu sitemin son dönemde giderek popüler hale geldiğini söyleyebiliriz.
Sistemin en büyük avantajları; çok az su harcanması ve üretimin tamamen sürdürülebilir kaynaklar ile yapılmasıdır.
Katı Ortam Kültürü
En yaygın kullanılan topraksız tarım yöntemidir. Bitki köklerinin gelişmesi için, bitkinin ihtiyaç duyduğu besin çözeltilerinin, saksı, torba, paket, hazır blok, yatak gibi yapılar içinde bitkiyle buluşturulmasıdır.
Katı ortam kültürü; Yatak Kültürü, Saksı, Torba veya Paket Kültürü ve Hazır Blok Kültürü olmak üzere 3 farklı method ile yapılabilir.
Yatak Kültürü
15-20 cm derinlik, 30-120 cm genişlik, %1-2 eğim ve sera boyuna göre değişen boylarda hazırlanabilir. Yataklar, sera toprağında derince açılmış oyukların plastik, tahta, beton veya metal malzeme ile kaplanmasıyla oluşturulabilir. Bitkiler bu yapılar içerisine doldurulan organik yada inorganik maddelerin içinde; damla sulama ile verilen su ve gübrelerle yetiştirilir.
Sisteme kurulum aşamasında verilen %1-2lik eğimle, atık sular sistemden uzaklaştırılır.
Saksı, Torba veya Paket Kültürü
Bitkilerin torba, saksı veya paketlere doldurulan substratların içinde yetiştirilmesidir. Bu yetiştirme süresince bitkilerin ihtiyaç duydukları besinler çözelti olarak damla sulama ile bitkiye verilir. Torba kültüründe üretim yatay ve dikey olarak iki şekilde de yapılabilir.
Hazır Blok Kültürü
2-7 cm kalınlık, 2-10 cm genişlik ve 2-10 cm uzunluğundaki kaya yünü blokları, tabana yerleştirilen büyük kaya yünü blokları ortasına açılan çukurlara yerleştirilerek üretim yapılır.
Genelde kaya yünü kullanılan bu sistemde, bitkilerin ihtiyaç duydukları besinler çözelti olarak damla sulama ile bitkiye verilir.
Topraksız Tarımın Avantajları ve Dezavantajları
Her sistem kendi içinde artıları ve eksileri barındırır. Topraksız tarım birçok avantajı beraberinde getirebileceği gibi dezavantajlı durumlar da oluşturabilir.
Avantajları
- Topraksız tarımda üretim kapalı alanlarda yapıldığı için, ürünler dış ortamda meydana gelen olumsuz iklim ve hava koşullarından etkilenmez.
- Üretim toprak olmadan yapıldığından, topraktan gelecek olan hastalıklardan bitki korunmuş olur.
- Üretimde toprağa ihtiyaç duyulmadığı için, kentsel yada yarı kentsel yerlerde, veya tarla vasfı olmayan alanlarda da üretim yapılabilir.
- Bitkiye verilecek olan su ve besin maddesi önceden hesaplanabildiğinden, su ve gübre tasarrufu sağlanır.
- Yabani ot, toprak hastalığı ve zararlılar olmadığından, ilaç kullanımı çok az düzeyde yada hiç olmamaktadır.
- Üretim kontrollü ortamlarda yapıldığından, verim artışı ve erkencilik sağlanmaktadır.
- Birim alana düşen bitki miktarının artmasıyla birlikte, birim miktardan alınan verimde artmaktadır.
- Enerji ve iş gücü tasarrufu.
Dezavantajları
- İlk yatırım maliyeti yüksektir.
- Teknoloji yoğun bir üretim olduğu için hata yapma payı artar.
- Sistem sürekli takip edilmek zorundadır.
- Yetişmiş eleman sayısı azdır.
- Özellikle kış dönemlerinde ısıtmadan kaynaklı enerji gideri yüksektir.