Bitki paraziti nematodlardan çoğu genus ve türün çeltikte parazitik olduğu bilinmektedir. Fakat bunlardan sadece bazı türler verim kayıplarına sebep olmaktadır. Nematodlar bitkide mekanik zararlara ve/veya bitkinin fizyolojik yapısında bozukluklara sebep olur ve buda zayıf bitki gelişimi ve verim kaybı ile sonuçlanır. Bazı türler bütün çeltik alanlarında bulunurken bazı türlere de daha sınırlı alanlarda rastlanır.
Çeltikte zararlı olan türler beslenme alışkanlıklarına göre; toprak üstü aksamda (gövde, yaprak ve çiçek salkımında) ve köklerde parazit olanlar olarak başlıca iki gruba ayrılır (Biridge J. et al., 2005).
Çeltik beyaz uç nematodu (Aphelenchoides besseyi) ilk kez 1915 yılında Kakuta tarafından saptanmıştır (Van Nieuwenhuyzen, 1977). Tanımlanması ise 1942’de Christie tarafından yapılmıştır. Franklin ve Siddiqi (1972)’ye göre zararlının tür sinonimi Aphelenchoides oryzae Yokoo (1948)’dir.
Çeltik Beyaz Uç Nematodunun Taksonomik Sınıflandırması (Franklin and Siddiqi, 1972)
Alem: Animalia
Şube: Nemata
Sınıf: Secernentea
Takım: Aphelenchida
Familya: Aphelenchoididae
Genus: Aphelenchoides, Fischer 1894
Species: Aphelenchoides besseyi Christie
Çeltik Beyaz Uç Nematodunun Morfolojisi
Aphelenchoides türleri arasında çok yakın morfolojik benzerlikler ışık mikroskobu altında yapılan taksonomik çalışmaları zorlaştırmaktadır. A.besseyi, ince iğ veya iplik şeklinde bir vücut yapısına sahip olup uzunluğu 0.44-0.84 mm ve genişliği 14-22 μm’dur. Boşaltım açıklığı vücudun ön tarafında sinir halkasının yakınlarındadır. Dudak bölgesi yuvarlak ve hafif boğumlu olup vücuttan biraz geniştir. Stylet 10-13 μm uzunluktadır. Median bulb oval olup lateral alan 4 çizgilidir. Kuyruk konik olup, uç kısmında 2-4 parçalı çıkıntı bulunur. Fiksasyonda dişi bireylerin vücudu ventral olarak uzanırken, erkek bireylerde vücudun arka ucu yaklaşık 180º kıvrılır.
Çeltik Beyaz Uç Nematodunun Biyolojisi
Çeltikte başlıca inokulum kaynağı tohumdur. Tohumluk ekildiğinde nematodlar aktif hale gelir, gövdeden büyüme noktasına doğru hareket eder ve apikal meristemde ektoparazit olarak beslenirler. Nematod sayısındaki artış kardeşlenmenin sonuna doğru meydana gelir (Goto ve Fukatsu, 1952). Nematodlar çiçeklenmeden önce çiçek salkımı kın içindeyken giriş yaparak yumurtalıkta, erkek organlarda, lodicula (pulcuk)’da ve embriyoda ektoparazit olarak beslenir (Huang and Huang 1972). A. besseyi partenogenik olarak çoğalabilir. Gelişebilmesi için optimum sıcaklık 21-25 0C dir. Hayat devrini 21 0C’de 10 günde tamamlar. A besseyi bulaşık tohumlarda anhidrobiyotik (dormant) dönemde 2-3 yıl canlı kalabilir. Bulaşık tohumluk ekildikten sonra aktif hale gelen A besseyi canlılığını 4 ay koruyabilir. Eğer enfeksiyon çimlenmeden kısa bir süre sonra gerçekleşirse bitki boyu yarı yarıya düşebilir.
Çeltik Beyaz Uç Nematodunun Bitkilerde Oluşturduğu Simptomlar
Çeltik beyaz uç nematodu, çeltik bitkisinin toprak üstü kısımlarında zarar yapan bir nematodtur. Siddiqi (1980)’ye göre, styletlerinin zayıf olması nedeniyle kök paraziti olmaları mümkün değildir. A. besseyi hassas bitkilerin sap ve yapraklarında meristem dokuda beslenir. Zarar görmüş çeltik bitkisinde kardeşlere ait yaprakların uç kısmında 3-5 cm mesafede beyazlaşma olur. Belirtileri magnezyum ve çinko noksanlığı ile karıştırılabilir. Daha sonra bu bölgeler bükülüp kıvrılarak salkımın yaprak kınından çıkışını engeller. Enfekte olmuş çiçek salkımı daha kısa ve uçlardaki çiçekler dumura uğramış durumdadır. Çiçekler kısır olabileceği gibi cılız, biçimsiz çimlenme potansiyeli düşük taneler de oluşabilir. Enfekte olmuş bitkiler geç olgunlaşır (Tamura and Kegasawa, 1956b).
Ekonomik Önemi, Populasyon ve Zarar Eşiği
A.besseyi’nin taşınmasında en büyük etken tohum olduğundan geniş çapta bulaşıklık söz konusudur. Ekonomik önemi ülkelere, bölgelere ve lokasyonlara göre değişebilmektedir. Bir lokasyonda zararın yoğunluğu ve şiddetinin yıldan yıla değişkenlik göstermesi, yapılan kültürel işlemlere ve ekilen yerel çeşitlere göre değişiklik göstermektedir. Hassas bitkilerde zarar çoğunlukla ekilen tohumdaki bulaşıklık oranına ve bulaşık tohumdaki nematod (A.besseyi) sayısına göre değişir.
Fukano (1962) yaptığı çalışmalarda 100 adet tohumda 30 ve daha az sayıdaki nematodun çeltik bitkisinde ciddi verim kayıplarına sebeb olmayacağını bildirmişlerdir. A.besseyi’ye ilişkin verim kaybıyla ilgili bir çok rapor bulunmaktadır. 1950’li yıllarda A.B.D’de hassas çeşitlerde farklı yıllara ait olmak üzere %17.5, %4.9 ve % 6.6 verim kaybı tespit edilmiştir (Atkins ve Todd, 1959). Japonya’da %10-30 verim kaybı rapor edilmiştir (Yoshii 1951).
İlgili Ürünler
Geçmişte Sovyetler Birliği’nde %80 oranında A.besseyi bulaşık tohumlar kullanıldığında hassas çeşitlerde %54 verim kaybına sebep olmuştur (Popova, 1984).
Mücadele Yöntemleri
Kültürel Önlemler
Uluslararası Çeltik Araştırma Enstitüsü’nde (IRRI-International Rice Research Institute) çeltik beyaz uç nematoduna karşı karantina amacıyla tohumluklar 3 saat soğuk suda ve müteakibinde 52-57°C’de sıcak suda 15 dakika bekletilir. Bulaşmayı ve zararı azaltmak için tohum yatağı sulanabilir yada doğrudan suya ekim yapılabilir (Cralley, 1956). Bu koşullarda nematodlar çeltik bitkisi çimlenmeden çıkış yaparak canlılığını kaybederler. Kore’de tarlada A.besseyi populasyonunu azaltmak için fasulye ile münavebe yapılmaktadır (Kim et al., 1996).
Konukçu Bitki Dayanıklılığı
A.besseyi’ye karşı dayanıklılık ilk defa 1949 yılında A.B.D’de yapılan bir çalışmada rapor edilmiş olup çeşitlerin A.besseyi’ye karşı hassasiyetleri arasındaki varyasyonun farklı olduğu belirlenmiştir. Bu çeşitlerden; Arkansas Fortuna, Nira 43, ve Bluebonnet çeltik beyaz uç nematoduna karşı dayanıklı bulunmuştur (Cralley ve Adair, 1949). A.B.D’de dayanıklı çeşitlerin kullanımıyla A.besseyi önemli derecede kontrol altına alınmıştır. A.besseyi’ye karşı dayanıklılık genetiksel olarak Japon çeşidi Asa-Hi çeşidinden diğer çeşitlere aktarılmıştır (Nishizawa,1953b).
Kimyasal Mücadele
Tohumluklara nematisid uygulaması tohumdaki nematodların ölümü üzerine çok az etkili olmuştur (Hoshino ve Togashi, 2000). Bununla birlikte tohumlara benomyl uygulaması ya da fidelemeden 1-15 gün sonra yapılacak benomyl (püskürtme ilaçlama) uygulaması çeltik bitkilerini A.besseyi zararından önemli derecede korumaktadır (Gergon ve Prot, 1993).
Yasal Önlemler
Çeltik beyaz uç nematodu, 6968 sayılı Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu kapsamında 17.08.1995 tarih ve 22377 sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren iç karantinaya tabi zararlılar listesinde yer almaktadır.
12.11.2006 tarih ve 26344 sayılı resmi gazetede yayımlanan “Zirai Karantina Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılamasına Dair Yönetmelik” te EK -3 Bitki ve Bitkisel Ürünlerin İthalatında İstenen Özel Şartlar, başlığı altındaki 60. sırada yapılan değişiklik aşağıda belirtildiği şekildedir.
Buna göre; Oryza sativa (çeltik) tohumları uygun bir nematolojik test sonucunda tohumların A.besseyi’den ari bulunduğu, sofralık çeltiklerde; a) tanelerin A. besseyi’den ari bulunduğu, b) A.besseyi’ye karşı sıcak su muamelesine ya da diğer uygun bir muameleye tabi tutulduğu Bitki Sağlık Sertifikasında belirtilmelidir. A.besseyi, Avrupa ve Akdeniz Bitki Koruma Organizasyonu tarafından A2 karantina listesinde yer almaktadır.
Ülkemizde Çeltik Beyaz Uç Nematodunun Yaygınlık Durumu
Ülkemizde sertifikalı tohumluk üretiminde, 1998 yılından bu yana çeltik beyaz uç nematoduna karşı tohumluklarda analiz yapılmaktadır. Yapılan bir çalışmada, Balıkesir’den 326, Çanakkale’den ise 261 adet bitki örneği alınmış ve zararlıyla bulaşık örnek sayısının toplam örnekler içindeki payının % 11.75 olduğu görülmüştür (Mısırlıoğlu, 1999). Diğer bölgelerde çalışmalar devam etmektedir.
Sonuç
308 sayılı Tohumluk Yasası gereği Ülkemizde iç ve dış karantinaya tabi olan çeltik beyaz uç nematodunun 1998 yılından bu yana tohumlarda bulunmasına müsaade edilmemektedir. Yine 1995 yılından itibaren tohumluk ithalatı da yapılmamaktadır. Ülkemizde 10 yılı aşkın süredir çeltik tohumluğunda ana kaynak olarak Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nün geliştirdiği çeşitler kullanılmaktadır.
Sonuç olarak; çeltik beyaz uç nematodunun mücadelesinde temiz tohumluk kullanımı ön plana çıkmaktadır. Bu amaçla tohumluklarda sıcak su uygulamasının geliştirilerek kullanılması, çeltik beyaz uç nematoduna karşı dayanıklılık çalışmalarına başlanılması gerekmektedir.