Turunçgil Yeşillenme

Tanımlama

• Candidatus Liberibacter asiacitus
• Candidatus Liberibacter africanus
• Candidatus Liberibacter americanus

Yaygın İsimler

Citrus Greening Disease, Citrus Huanglongbing Disease

Sistematikte Yeri

Proteobacteria (Gram negative bacterium)

Avrupa Birliği; EPPO A1

Türkiye’de Yönetmelikler; BPY/ EK-2/A, KY/ EK-1A

Konukçuları

Hastalık anaca bakmaksızın portakal (Citrus sinensis), mandarin (C. reticulata), tanjelo (C.reticulata X C. paradisi) ve greyfurtlarda (C. paradisi) oldukça etkilidir. Bunun yanında limon (C. lemon), kaba limon (C. jambhiri), turunç (C. aurantium) ve küçük meyveli laymlarda (C. aurantifolia) hastalıktan etkilenmektedir (Manicom ve Van Vuuren, 1990; Gottwald ve ark., 2007). Süs bitkisi olarak kullanılan Portakal yasemini bitkisi (Murrayapaniculata) ve Rutaceae familyasına bağlı iki tür Clausena lansium ve Severiana buxifolia bitkileri de hastalıkla doğal olarak enfekteli bulunmuşlardır (Lopes ve ark., 2005; 2006;Zhou ve ark., 2007; Ding ve ark., 2005; Hung ve ark., 2000).

Coğrafik Dağılımı

İlk olarak Hindistan’ın farklı bölgelerinde görülen hastalık (Capoor,1963), aynı dönemlerde Çin’in güney bölgelerinde de tespit edilmiş (Reinking, 1919) ve hastalığa Huanglongbing ismi verilmiştir (Zhao, 1981).

Daha sonra Filipinler, Tayvan, Endonezya gibi pek çok Asya ülkesinde rapor edilmiştir (Lee, 1921; Otake,1990). Aynı yıllarda Güney Afrika’da da benzer simptomlar belirlenmiş ve aynı hastalığın olduğu yıllar sonra anlaşılabilmiştir (Oberholzer ve ark., 1965; Van der Merwe, 1937).

Daha sonra Güney Çin,Güneydoğu Asya, Hint yarımadası ve Pakistan’a kadar yayılmıştır. Son yıllarda ise Brezilya, Amerika Birleşik Devletlerinin Caribbean, Texas ve Florida eyaletleri, Papua Yeni Gine, Portekiz ve Suudi Arabistan ile İran’da (Halbert ve Nunez, 2004; Knapp ve ark.,1998; Hasanpour ve ark., 2009) görülmüştür.

Avrupa'da İspanya’da vektörü görülmüş, fakat hastalığa ait bir bilgi yoktur. Türkiye’de ise, hastalık ve vektör varlığına dair herhangi bir kayıt yoktur.

Biyolojisi

Etmen, floemde sınırlı gram negatif bir bakteridir. Bitkinin kalbur borularında bulunur. Saf kültüre alınamamaktadır. Hastalık oluşturan etmen, Afrika Turunçgil pisillidi olan Trioza erytreae Del Guercio ve diğer bir psillid türü olan Diaphorina citri Kuwayama ile taşınmaktadır. Ayrıca, hastalık ile bulaşık aşı gözü ile yayılabilmektedir. Bir diğer yayılma şekli küskütle yayılmadır.

Tespit ve Tanımlama

Belirtileri

HLB ile enfekteli ağaçlarda aşırı derecede meyve dökümü görülmektedir (Catling, 1969). Simptomlu meyveler küçük, bir yana eğik (simetrik olmayan) ve meyveler olgunluğa eriştiğinde sitil ucu yeşil kalmaktadır. Bu nedenle hastalığın ismi “Greening” olarak adlandırılmıştır.

Meyve ortadan kesildiğinde, küçük, koyu abortif çekirdekler gözlenebilir.

Meyve eksenindeki vasküler demetler renksizdir. Meyve, özellikle portakal, alacalı bir görüntü alır ve eğer kabuğa bir parmakla bastırılırsa, bastırılan bölgede gümüşi bir alan oluşabilmektedir (McClean ve Schwarz, 1970).

HLB anaca bakmaksızın, özellikle portakal, mandarin, tanjelo ve greyfurt ağaçlarında, yetişkin bir ağaç veya fidan durumundayken etkilidir. Etkilenmiş ağaçlar sürekli meyve dökmekte, geriye doğru kurumakta, bodurlaşmakta ve yeşillenme (greening) hastalık isminin de verilmesine neden olarak meyveler yeşil renkte kalmakta gerçek rengini alamamakta, pazar değeri olmaksızın ağaç üzerinde kalmaktadır.

Hastalığın ilk belirtileri yapraklarda başlamakta ve yaprak ayasında düzgün olmayan parçalı yaprak lekelenmeleri şeklinde kendini göstermektedir. Bu belirtiler genellikle besin elementi noksanlıklarıyla özellikle çinko noksanlığı ile karıştırılmakta, ayrıca etmeni Spiroplasma citri olan ve Doğu Akdeniz Bölgesinde oldukça yaygın olan Stubborn hastalığı ile de oldukça benzer ve birbiri ile karıştırılabilecek belirtiler oluşturmaktadır (Bove, 2006).

Tespit ve inceleme yöntemleri

Hastalığın sürvey zamanı, iklime ve sıcaklığa bağlıdır. Her üç Liberibacter ırkının simptom gelişimi (Canditatus Liberibacter asiaticus, Ca. Lib. americanus, Ca. Lib. Africanus) ve vektör böcek gelişimi en iyi 25-40 °C’lerde geliştiğinden, ilkbahar ve yaz aylarında sürvey yapmak uygundur (Bove, 2006).

Tesadüfi örnekleme yöntemine göre HLB hastalığının tipik simptomlarını gösteren bitkilerden 15-20 cm uzunluğunda yeşil sürgünlerden 1-4 adet ve üzerinde yaklaşık 20 adet yaprak olacak şekilde dal örnekleri alınarak gerçekleştirilir. Simptom göstermeyen ağaçlarda ise, 1-1,5 yaşında ve üzerinde 5-10 yaprak bulunan sürgünlerden, ağacın dört bir yanından ve tacın üst bölümlerinden olacak şekilde örnekler alınır. Fidanlarda ise, sürgün fazla olmadığından, 1-12 adet olgunlaşmış yaprak örnek olarak alınır (Gomez,H.D., 2008).

Vektör böceklerin tuzakla takibi

Turunçgil bahçesi ve/veya fidanlıklarda, tesadüfi olarak seçilen iki ağacın güney yönünden dış taraftaki bir dalına, yerden yüksekliği yaklaşık 40-50 cm olacak şekilde, 24,5 X 20 cm ebatlarındaki sarı yapışkan tuzaklar asılır. Turunçgil fidanlıklarında ise, fidanların bulunduğu kısımda iki nokta seçilerek, bu noktalara fidanların taç kısmı seviyelerinde olmak üzere sarı yapışkan tuzaklar asılır (Polek, M. veark., 2007).

Asılan bu tuzaklar çalışma boyunca ayda bir kez olmak üzere yenileri ile değiştirilir ve araziden alınan tuzaklar kontrol edilmek üzere laboratuvara gönderilir. Böcekler, laboratuvar ortamında incelenerek teşhisleri yapılır.

Nasıl Yayıldığı, Dağılım Yolları, Araçları

Turunçgil yeşillenme hastalığı, turunçgil alanlarında veya ülkeler arasında vektör böceklerle veya enfekteli aşı gözü kaynağıyla taşınmaktadır. Psillidlerin uzak mesafelere uçabilmeleri veya uluslararası ticaret sırasında meyvelerde bulunması ile uzak ülkelere taşınabilmeleri söz konusudur.

Yine kontrolsüz üretim materyali taşınması sırasında da, hastalık diğer bölgelere yayılabilmektedir. Fakat hastalığın yayılımı konusunda çalışan araştırıcıların ortak görüşü, ülkeye önce vektör böceklerin girdiği daha sonra ise hastalığın girdiği yönündedir (Bove, 2006, Bove ve ark., 1980).

Zararlı Organizmanın Önemi

Ekonomik Etki

Turunçgil yeşillenme hastalığı, 1935 yılından beri ciddi bir hastalık olarak süregelmiştir. Endonezya’da 1960 ile 1970 arası 3 milyon ağaç imha edilmiştir (Tirtawidjaja, 1980).

Hindistan’da 1960 yılında, ciddi kayıplara neden olan felaket olarak tanımlanmıştır. 2004’e gelmeden önce, doğuda Japonya’dan Güney Çin’e kadar, Güneydoğu Asya ve Hint yarımadasından Pakistan’a kadar yayıldığı bilinmektedir. Hastalık hali hazırda Arabistan yarımadasında da mevcuttur.

İran’ın Hürmüz Boğazına yakın bölgesinde yer alan Hormozgan Bölgesinde de yine hastalık ve vektör tespit edilmiştir (Hasanpour ve ark.,2009). Afrika’da hastalık tüm doğu, merkez ve güney Afrika’da bulunmuştur.

Diaphorinacitri vektörü Brezilya’da 60 yılı aşkın bulunmaktadır ve Amerika Birleşik Devletlerinin diğer güney ve merkez Amerika’da yer alan Caribbean ve Florida ve Teksas bölgelerine yayılmıştır (Halbert ve Nunez, 2004; Knapp ve ark., 1998).

Turunçgil üretimindeki tehditi, Brezilya (Colleta-Filho ve ark, 2004; Teixeira ve ark., 2005b) ve Florida’da (Halbert, 2005) görülmesinden sonra bu bölgelerde ve diğer bölgelerde çok daha iyi anlaşılmış ve 1990’lara değin 60 milyondan fazla ağacın ölmesine sebep olmuştur (Aubert, 1993).

Amerika Birleşik Devletlerinde, turunçgil üretiminin büyük bir çoğunluğunun yapıldığı Florida eyaletinde HLB turunçgil üretiminde (üretimin düşmesi, çalışan sayısının azalması gibi dolaylı ve dolaysız etkileri ile birlikte) 2007-2011 yılları arası, 4.541 milyon dolar kayba neden olmuştur (Hodges ve Spreen, 2012). Diaphorina citri son zamanlarda Timor–Leste ve Papua Yeni Gine’ye yayılmıştır (Weinert ve ark., 2004).

Mücadele

Üç farklı formu bulunan bu hastalık, bitkilerin vasküler sisteminde etkili bir bakteri hastalığıdır. Ağaç bir kez hastalandığında herhangi bir tedavisi yoktur. Hastalığın birincil konukçusu turunçgillerdir. Hastalığın kontrolünde sistemik etkili bakteriosid mevcut değildir. Hastalık ve vektörlerin kontrolünde, tüm yönlerden entegre mücadele programları uygulanmalıdır.

Kimyasal Kontrol

Tüm dünya literatürlerinde, vektör ve hastalık mevcut ise vektör kontrolünün kimyasallarla yapılmasının gerekliliğini vurgular (Tolley, 1990). Psillidlerin kontrolü hastalığın görülmediği yerlerde de önemlidir (Aubert, 1997). Araştırıcılar,özellikle bahar sürgünlerinin korunmasını tavsiye eder. Çünkü en fazla psillid populasyonu bu dönemde görülür.

Belirli aralıklarla kimyasal uygulaması yapmak gereklidir. İlaçlamanın zamanlaması da önemlidir. Bu nedenle sarı yapışkan tuzak uygulaması ilaçlama zamanını belirlemek açısından önemlidir (Aubert, 1988). (Ülkemizde hastalığın varlığı tespit edilmediğinden, kimyasal mücadele hakkında Müdürlüklerimize herhangi bir talimat verilmemiştir).

Biyolojik mücadele

Hastalığın vektörlerinden D. citri’nin kontrolünde %60-70 oranında başarı sağlamaktadır. Hastalığa karşı dayanıklı bitki çeşidi yoktur (Koizumi ve ark, 1993). Genel olarak, hastalıktan korunmada bazı önlemler çok önemlidir. Bunlar; temiz üretim materyali kullanmak, üretim materyallerinin böcek korumalı bölmelerde üretmek, vektör böcekleri düzenli biçimde takip etmek, vektör varlığında düzenli ve zamanında kimyasal ilaçlama uygulamalarını yürütmek ve enfekteli materyallerin zaman geçirmeden imhasını sağlamaktır (Halbert ve Manjunath., 2004).

Karantina Riski

Turunçgil üretiminde en zararlı patojen ve vektör konumunda olan bu hastalık ve vektörleri dünyada turunçgil üreten pek çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de karantinaya tabidir.

Hastalık Türkiye KY - Ek-2/A kısmında yer almaktadır. HLB, 2009 yılı verilerine göre toplam 33 ülkede varlığı rapor edilmiştir. Hastalık, turunçgil yetiştiriciliğinin yapıldığı Avustralya ve Akdeniz havzası ülkelerinde henüz bildirilmemiştir. Ancak sınır komşumuz İran’da 1997 yılında HLB hastalığının vektörü Diaphorina citri ve 2009 yılında HLB hastalığının etmeni Ca. Lib. asiacitus rapor edilmiştir. Bu nedenle hastalık ve vektörlerinin bölgemiz için oldukça önemli bir risk oluşturduğu düşünülmektedir.

Karantina Tedbirleri

Yurt dışından gelen aşı gözü veya üretim materyallerinin hastalıktan ve vektörlerinden ari olması gerekir. Bu nedenle, gelecek materyaller sıkı karantina uygulamalarından geçirilmeli ve hastalığa özgü tanılama teknikleri uygulanarak ülkeye girişine izin verilmelidir.

Ayrıca, üretim materyali olarak belirlenen bitkisel ürünler, böcek korumalı elek ev koşullarında üretilmeli ve dağıtımı sağlanmalıdır