Türkiye'de Kayısı Üretimi, Yetiştirme Koşulları ve İhracatı

Kayısı, üretimi her ne kadar dünyanın hemen her yerine dağılmış olsa da daha çok Akdeniz'e yakın olan ülkelerde Avrupa, Amerika ve Afrika kıtalarına yayılmış ve burada yetişme alanları bulmuş bir üründür.

FAO verilerine göre, 2017 yılı itibarıyla dünyada 536 bin ha alanda kayısı üretimi yapılmakta olup, bu üretim alanının %23,3’ü Türkiye’de bulunmaktadır.

Türkiye’yi Cezayir, Özbekistan ve Pakistan takip etmektedir. Dünya taze kayısı üretimi 2017 yılında bir önceki yıla göre %13,0 oranında artış göstererek yaklaşık 4,3 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Dünya taze kayısı üretiminde 985 bin ton üretimle Türkiye birinci sırada yer alırken, 533 bin ton ile Özbekistan ikinci sırada, 266 bin ton üretim ile İtalya üçüncü sırada yer almaktadır.

2018 yılı verilerine göre; dünyada toplam 462 bin ton taze kayısı ihracatının 109 bin tonu İspanya tarafından yapılırken, 89 bin ton ile Surinam ikinci sırada, 71 bin ton ihracat ile Türkiye üçüncü sırada yer almaktadır. Dünyada toplam 139 bin tonluk kuru kayısı ihracatı yapılmakta olup, bunun 94 bin tonu (%67,6) Türkiye tarafından gerçekleştirilmiştir.

Dünya Kayısı Verileri

Kuru kayısı ihracatında Türkiye’yi %7,9 ile Tacikistan, %5,4 ile Özbekistan izlemektedir. 2018 yılı verilerine göre 381 bin tonluk dünya taze kayısı ithalatının %15,6’sı Almanya tarafından yapılırken Almanya’yı %11,5’lik pay ile Rusya Federasyonu, %9,9’luk pay ile Irak izlemektedir. Dünya toplam kuru kayısı ithalatında ABD 14 bin tonluk ithalatla 1. sırada yer alırken, 11 bin ton ile Rusya ve İngiltere 2.sırada yer almaktadır.

Dünya kuru kayısı üretiminde birinci sırada yer alan Türkiye gerek kayısı gen kaynakları ve gerekse ekolojik şartlar nedeniyle büyük bir potansiyele sahiptir. Türkiye’de taze kayısı üretimi yıllara göre dalgalanma göstermektedir. Kayısı üretiminde meydana gelen bu dalgalanmaların en önemli nedeni dünyanın birçok yerinde olduğu gibi ilkbahar geç donlarıdır.

Kayısı alanları; Türkiye’de 2018/19 üretim sezonunda zerdali dahil 1,27 milyon dekar alanda kayısı üretimi gerçekleşmiştir. Yıllar itibariyle kayısı ağaç sayılarında önemli bir değişim yaşanmamış olmakla birlikte 2018/19 üretim döneminde bir önceki yıla göre %5,2 oranında artışla toplam ağaç sayısı 17,7 milyon olmuştur.

Kayısı üretimi; 2018/19 üretim sezonunda zerdali dahil Türkiye’de 770 bin ton kayısı üretimi gerçekleşmiştir. Kayısı üretiminde önemli bir yere sahip olan Malatya 401 bin tonluk üretimle Türkiye üretiminin %52,1’ini gerçekleştirmiştir. Malatya’dan sonra kayısı üretiminde %11,6 ile Mersin 2. sırada, %6,7 ile Elazığ 3. sırada yer almaktadır. Türkiye kuru kayısı üretiminde Malatya ilk sırayı alırken önemli diğer iller Elazığ, Sivas, Kahramanmaraş ve Mersin’dir.

Malatya kayısısının AB tarafından coğrafi işaret olarak tescil edilmesi amacıyla 2014 yılında Malatya Ticaret ve Sanayi Odası tarafından müracaat edilmiş ve üç yıllık bir sürecin ardından Temmuz 2017’de “Malatya kayısısı” AB tarafından coğrafi işaret olarak tescil edilmiştir.

Türkiye’de Kayısı İhracatı

Dünya kuru kayısı ihracatında birinci sırada yer alan Türkiye 2019 yılının 11 aylık verisine göre 90 bin tonluk ihracatın 37,9’unu ABD, Fransa , Almanya, Birleşik Krallık ve Rusya Federasyonunun yer aldığı beş ülkeye yaklaşık 68 bin tonluk taze kayısı ihracatının ise % 79,4 ’ünü Rusya Federasyonu ve Irak’a yapmıştır.

TÜİK verilerine göre taze kayısı üretici fiyatı 2019 yılında bir önceki yıla göre %27,05 artarak 3,34 TL/kg olarak gerçekleşmiştir. Taze kayısı tüketici fiyatları ise 2019 yılında bir önceki yıla göre %20,50 oranında artış göstererek 6,69 TL/kg olarak gerçekleşmiştir. Kuru kayısı tüketici fiyatları ise 2019 yılında bir önceki yıla göre %21,92 oranında artarak 35,21 TL/kg olmuştur. Borsa fiyatlarıda bir önceki yıla göre %12,70 oranında artış göstererek 12,60 TL/kg olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye’de Kayısı Destekleme Politikaları

Kayısı üretiminin gelişmesine yönelik sertifikalı ve standart fidan kullanarak yeni kayısı bahçesi tesis eden çiftçilere 2005 yılından itibaren her yıl hazırlanan mevzuatlar çerçevesinde dekar başına destek verilmektedir. Kayısı üreticilerinin girdi maliyetlerinin düşürülmesi, dış pazarda rekabet güçlerinin artırılması, üretimde sürekliliğin sağlanabilmesi için; 2018 yılında 15 TL/da mazot desteği, 4 TL/da kimyevi gübre desteği ve 40 TL toprak analizi desteği verilmektedir. Ayrıca organik kayısı yetiştiren üreticilere 2. kategori kapsamında bireysel sertifikaya sahip olan üreticiye 70 TL/da, grup sertifikasına sahip üreticilere ise 35 TL/da ve iyi tarım uygulamaları yapan kayısı üreticilerine 2. kategori kapsamında bireysel sertifikaya sahip olanlara 40 TL/da grup sertifikasına sahip üreticilere ise 20 TL/da destek verilmektedir.

Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu tarafından IPARD kapsamında meyve sebze işleme ve pazarlamaya yönelik yatırımlara %50-65 hibe desteği verilmektedir. Kalkınma Ajansları tarafından da özel sektör projelerine %50’ye varan oranda hibe desteği sağlanmaktadır.

Kayısı Girdi Pariteleri

2019 yılında taze kayısı üretici fiyatlarında bir önceki yıla göre % 27,1 oranında bir yükselme meydana gelmiştir. Kayısı fiyatlarındaki bu artışa paralel gübre fiyatında 20,7 ve mazot fiyatında %11,2 oranında artış meydana gelmiştir. 2019 yılında gübre ve mazot fiyatlarındaki artış kayısı fiyatlarındaki artıştan daha düşük oranda gerçekleşmiştir. 2019 yılında destekler hariç gübre paritesinde 5,4 artış mazot paritesinde ise 14,3 artış meydana gelmiştir. Destekler dahil edilerek yapılan parite hesaplamalarında ise gübrede %5,4 mazotta ise 14,4 artış gözlenmektedir.

Kayısı yetiştiriciliği yoğun olarak Akdeniz ülkeleri ve Avrupa’da yapılmakta olup ayrıca İran, Özbekistan ve Cezayir’de de önemli miktarda kayısı üretimi yapılmaktadır. Değişik iklim koşullarında yetişen çok sayıda kayısı tür ve çeşidine rağmen dünya yaş kayısı üretimi hala çok düşük seviyelerdedir. FAO verilerine göre 2017 yılı itibarıyla dünyada 536 bin hektarlık alanda yaklaşık 4,3 milyon ton taze kayısı üretimi yapılmakta olup, hektara verim 7.942 kilogramdır.

Dünya nüfusu dikkate alındığında kişi başına düşen taze kayısı miktarı yaklaşık 0,5 kg gibi çok düşük düzeydedir. Dünya kuru kayısı üretiminde birinci sırada yer alan Türkiye, gerek gen kaynakları ve gerekse üretim alanları bakımından büyük bir potansiyele sahip olup hem ağaç sayısı hem de üretim miktarı sürekli artış göstermektedir.

TÜİK Bitkisel Üretim İstatistiklerine göre; Türkiye’de 2019 yılında taze kayısı üretiminin bir önceki yıla göre zerdali dahil %12,2 oranında artış göstererek yaklaşık 864 bin ton olarak gerçekleşmiştir.

Üretilen kayısının önemli bir bölümü kuru kayısı olarak değerlendirilmektedir. Kurutmalık dışında kalan kayısı genellikle sofralık ve meyve suyu sanayinde iç piyasada tüketilmektedir.

Kayısı çekirdeklerinin tatlı olanları çerezlik olarak, acı çekirdekler ise, ilaç ve kozmetik sanayinde değerlendirilmektedir. Malatya önemli bir kayısı üretim merkezi olması itibarıyla, Türkiye kuru kayısı ihracatında da özel bir yere sahiptir. Türkiye yaş kayısı üretiminin yarıdan fazlasını sağlayan bu ilde üretim yoğun olarak kuru kayısıya yönelik olup, üretilen kayısının önemli bir bölümü kurutulmakta ve kurutulan kayısının yaklaşık %90 ihraç edilmektedir.

Kayısı yetiştiriciliğinde en önemli sorun olan ilkbahar geç donlarından korunmanın en etkili yolu, don tehlikesinin bulunduğu rutubetli, taban araziler ve soğuk havanın biriktiği vadi içlerinde kayısı bahçesi tesis edilmemesidir. Fakat don riski bulunan bir bölgede kayısı bahçesi tesis edilmişse rüzgâr fanları rüzgârın yönünü değiştirerek don riskini azaltmaktadır. Ayrıca, damla sulama ve yağmurlama sulama yöntemleriyle de don riskinin olduğu zamanlarda yapılacak doğru sulamanın dona karşı etkili olduğu belirtilmektedir.

Bütün bunlar dikkate alındığında kayısı üretim miktarındaki dalgalanmalar büyük miktarda engellenmiş olup buna bağlı olarak da fiyat istikrarı sağlanmış olacaktır. Ayrıca geleneksel metotlarla kükürtleme işleminin yapılması, ihracatta sorunlar yaşanmasına sebep olmaktadır.

Kayısının Tüketim Alanları

Dünya’da üretilen kayısının önemli bir bölümü sofralık olarak tüketilmektedir. Ancak kayısıda hasat döneminin kısa olması ve taze kayısının çabuk bozulması nedeni ile kayısı daha çok kurutularak veya işlenerek değerlendirilmektedir. Kayısı dondurularak, konserve yapılarak, pulpu, nektarı çıkarılarak reçel, marmelat, jöle ve krema yapılarak şekerleme, likör, pasta, yoğurt ve dondurma sanayinde kullanılmaktadır. Kayısı çekirdeklerinden tatlı olanları çerez olarak tüketilmekte, acı olanları ise kozmetik sanayinde hammadde olarak değerlendirilmektedir.

Kayısıda Toprak Faktörü

Taban ve nemli topraklarda yetiştirilen kayısı ağaçlarının meyveleri sulu, iri ve kuru madde miktarı düşük olduğundan bu topraklarda yetiştirilen çeşitler sofralık olarak değerlendirilmeye uygundur. Buna karşılık kıraç topraklarda yetiştirilen kayısı ağaçlarının meyveleri ufak olup yüksek kuru madde ve düşük su içeriğine sahip olduklarından bu gibi çeşitler daha ziyade kurutmalık olarak kullanılır. Meyve ağaçları tınlı, kumlu-tınlı ve tınlı-kireçli topraklardan hoşlanır. Kökleri derine ineceğinden dolayı taban suyunun en az 2–4 m. derinlikte olması gerekir. Aksi takdirde ağaç kökleri havasızlıktan zarar görür ve zamk hastalığına yakalanırlar. Taban suyu yüksek olan arazilerde mutlaka drenaj hendekleri açılmalıdır.