Türkiye'de Soya Fasulyesi

Soya fasulyesinin dünyada önemli bir tarımsal ürün olmasını sağlayan en önemli unsur, süreklilik gösteren bir ıslah döngüsü içerisinde, mevcut genotiplerin genetiksel açıdan iyileştirilmesidir. Zengin oranda besin maddeleri içeren soya tohumları, itibariyle beslenme ve endüstride önemli bir yeri olduğundan birçok ülkede yetiştirilmektedir.

Soya fasulyesinin anavatanı Çin ve Mançurya’dır. Dünyada en çok soya fasulyesi yetiştiren ülkeler sırası ile ABD, Çin, Rusya, Brezilya, Endonezya, Kore, Japonya ve Kanada’dır.

Ülkemizde 1950’li yıllarda başlanılan soya üretimi, Karadeniz ve Akdeniz Bölgeleri’nde yoğunlaşmıştır. Soya üretimi her ne kadar 1982 yılında ülke çapında ikinci ürün projesinin başlatılması ile çok hızlı bir artış göstermişsede, 1987 yılında yıllık 250 bin ton soya üretiminden hızla gerileyerek 2005 yılında da 29 bin ton olarak gerçekleştirilmiştir.

Soya, bitki gelişimi, verim ve kalite açısından ekolojik koşullara tepkisi oldukça yüksek olan kültür bitkilerindendir ve genel olarak 729 mm yağış altında ve 3600 ºC toplam ısı ihtiyacı olan %71-74 nem içeriğinde yetişen bir bitkidir. Hemen hemen her çeşit toprakta yetiştirilmektedir. Fakat verimli, killi veya kumlu–killi yumuşak topraklarda en iyi netice alınmaktadır.

Soya bir baklagil bitkisi olması sebebi ile ihtiyacı olan azotu köklerinde yaşayan Bradyrhizobium japonicum bakterisi sayesinde, havanın serbest azotunu toprağa bağlamak suretiyle karşılamaktadır. Bu şekilde, hem kendisinden sonra ekilecek bitkiye azotça zengin bir ortam bırakmakta, hem de kendi ihtiyacı olan azotu karşılamaktadır. Bu sayede daha az azotlu gübre kullanılmaktadır.

Bu nedenle, bitkilerin azot gereksinimlerini karşılamak için toprağın azot miktarını artırmada önemli rolü olan baklagillerin ekim nöbetine konulması çiftçimizin bu konuda bilinçlendirilmesi çok çok önemli, münavebeli tarım için soya fasulyesi isabetli seçim olacaktır. Üstüne üstlük kullanılan mineral azot gübrelerinin bir kısmı yıkanma yoluyla, bir kısmı denitrifikasyon yoluyla topraktan uzaklaştığı için, kullanılan gübrelerden optimal şekilde bitkinin yararlanması mümkün olmamaktadır. Azotlu gübre kullanımı sonucu, verimdeki yüksek oranda artışla birlikte, fazla azotlu gübrelerin ve azotlu atıkların taban suyuna ve içme suyuna karışması yoluyla ortaya çıkan sorunlar, çevre kirliliğinin en büyük müsebbiplerinden birisidir.

Özellikle aşırı nitrat gübrelemesi durumunda toprakta nitrat formunda bulunan azot, sebzeler tarafından alınarak sebzede ve insan bünyesinde nitrit formuna indirgenmek suretiyle kandaki hemoglobinin methemoglobine (Hemoglobin molekülünün anormal formlarından biridir, demirin ferröz formdan (Fe2+), ferrik forma (Fe3+) oksidasyonu ile oluşur.) dönüşümüne neden olmakta ve böylece kanda oksijen taşınmasını engellemektedir. Nitratın, nitrit ve diğer bazı bileşiklerin insan ve hayvanlarda sindirim sistemlerinde nitro enzimlere dönüşerek kansorejen etkilerde bulunduğu bilinmektedir.

Türkiye'de Soya Üretim Durumu

TUİK verilerine göre Türkiye’de 2016 yılında toplam 381.804 da alanda soya üretimi gerçekleştirilerek bir önceki yıla göre soya üretim alanlarında %3,79 oranında artış sağlanmıştır. Türkiye’de 2016 yılında en fazla soya üretim alanının 222.607 da ile Adana iline ait olduğu görülmektedir. Daha sonra sırasıyla Mersin, Samsun, Osmaniye ve Şanlıurfa illeri gelmektedir.

Türkiye’de 2016 yılında soya üretim alanlarının illere göre oransal dağılımı gösterilmiştir. Adana ili tek başına Türkiye soya üretim alanlarının %58’ini karşıladığı görülürken, Mersin ili %22 oranıyla ikinci sırada gelmektedir.

Üretim alanları sıralamasında ilk beş sıraya giren illerin Türkiye soya üretim alanlarının %95’ine sahip olduğu görülmektedir.

TUİK verilerine göre Türkiye’de 2016 yılında üretilen soya miktarı bir önceki yıla göre yaklaşık %2,5 oranında artış göstererek 165.000 ton olmuştur. Türkiye’de 2016 yılında üretilen soya miktarının illere göre dağılımı gösterilmiştir. Adana 100.436 ton ile ilk sırada yer alırken, Mersin 38.747 ton ile ikinci sırada yer almıştır. Samsun, Osmaniye ve Kahramanmaraş ise soya üretiminde önde gelen diğer iller olarak öne çıkmıştır.

Adana ili Türkiye’de üretilen toplam soya miktarının %61’ini tek başına üretirken, Mersin ise %23’ünü üretmiştir.

Adana ve Mersin illeri 2016 yılında Türkiye’de üretilen toplam soya miktarının %84’ünü karşılamıştır.

Türkiye dünya soya üretim alanları ve üretim miktarında önemli bir ülke durumunda olmamasına rağmen soya verimleri bakımından dünya verim ortalamalarının üzerinde verim ortalamasına sahiptir. USDA verilerine göre dünya 2016 yılı soya verim ortalaması 292 kg/da iken TUİK verilerine göre Türkiye 2016 yılı soya verim ortalaması 354 kg/da’dır. Mersin ili soya verim ortalaması 462 kg/da ile Türkiye’de ilk sırada yer alırken, Adana ili ise 451 kg/da ile ikinci sırada yer almıştır.

TUİK verilerine göre 2015/16 soya üretim ve pazarlama sezonunda Türkiye’nin soya arzı 2,4 milyon ton, kullanılabilir üretim 159 bin ton, ithalatı 2,3 milyon ton, ve yurt içi kullanımı 2,3 milyon ton olurken, ihracatı 117 bin ton olmuştur. Kişi başı soya tüketimi 0,4 kg ve yeterlilik derecesi %6,9 olarak gerçekleşmiştir.

Türkiye 2016 yılında 93 ton tohumluk soya fasulyesi ihracat yapmış ve bu ihracattan 103.419 $ gelir elde etmiştir.

Türkiye en fazla Irak’a tohumluk soya fasulyesi ihraç ederken (55 ton) Azerbaycan, Tacikistan, Türkmenistan ve Kazakistan ise diğer ihracat yapılan ülkeler arasındadır. Türkiye’nin 2016 yılında ham soya ihracatı toplamı ise 34 milyon ton olurken, bu ihracatların karşılığı ise 25 milyon $ olmuştur. Türkiye’nin ham soya yağı ihracatının 1/3’ü Irak’a gerçekleşirken, Çin, Cezayir, KKTC ve Ürdün ise ham soya yağı ihracatımızın yapıldığı diğer ülkeler olmuştur.

Türkiye’nin soya türevleri içinde dış ticarete konu olan en önemli ürünü soya fasulyesi yağından arta kalan küspe ve katı atıklarıdır. 2016 yılında 44 milyon ton soya küspesi ihraç eden Türkiye buna karşılık 664 milyon ton soya küspesi ithal etmiştir. Soya küspesi ihracatının karşılığı 19 milyon $ olurken, ithalatın karşılığı ise 254 milyon $ olmuştur. Soya küspesi ihracatının %62,4’ü Irak’a gerçekleştirilirken, KKTC, Lübnan, Türkmenistan ve Azerbaycan ise diğer ihracat yaptığımız ülkeler arasındadır.

Türkiye’nin soya küspesi ithalatının yaklaşık %71’i Arjantin’den gerçekleştirilmiştir. ABD,Ukrayna, İspanya, Brezilya ve Bulgaristan ise Türkiye’nin soya küspesi ithalatı yaptığı diğer önemli ülkelerdir. Türkiye’nin soya ve soya küspesi dış ticaret hareketliliği; Güney Amerika kıtası ülkelerinden ithalat yapıp, Orta Doğu ülkeleri ve Türk Cumhuriyetleri ülkelerine ihracat yapılması şeklinde gerçekleşmektedir.

Soya bitkisi Türkiye’de ilk kez 1930’lu yıllarda üretilmeye başlanmış ve o yıllarda sadece Karadeniz Bölgesi’nde tarımı yapılmıştır. Daha sonra uygulamaya konulan ikinci ürün projesi ile soya tarımı bugün ağırlıklı olarak Akdeniz Bölgesi’nde yapılmaktadır.

Soya dünya genelinde birçok ülke için yağlı tohumlar arasında öncelikli ürün olmasına ve toplam yağlı tohum üretiminin yaklaşık %50’sini oluşturmasına karşın, Türkiye’de bu oran sadece %4’tür.

Soyanın en önemli özelliği, diğer bitki ve hayvan yem kaynaklarına göre, birim alandan daha fazla ve ucuz protein sağlamasıdır. Soya protein, hayvansal proteine en yakın protein olup, biyolojik değeri çok yüksektir. Bu nedenle soya yağsız unu özellikle kümes ve küçükbaş hayvanları, süt ve besi sığırları rasyonlarında protein kaynağı olarak kullanılmaktadır.

Günümüzde ekim alanı ve üretim bakımından Akdeniz Bölgesi’nde önemli bir yere sahip olan soya, özellikle Çukurova’da tahıl üretiminden sonra ikinci ürün olarak ön plana çıkmaktadır. Soyanın sulama ile kolayca üretilmesi bu bölgedeki gelişmesini desteklemiştir.

Türkiye’de soya en çok hayvan yemi olarak tüketilmektedir. Soya ve soya ürünlerinin nerede ise tamamını bugün için ithal etmek durumunda olan Türkiye’de bu ürünlere ihtiyaç, kanatlı yemi üretiminin artışı oranında artmaktadır. Yem sanayi için yapılan ithalatın önemli nedenlerinden biri ithal küspelerinin protein oranlarının yerli üretime göre yüksek oluşudur.

Türkiye soya üretimi açısından yeterli iklim koşullarına sahip olmasına rağmen, üreticilerin daha düşük maliyetli ürünleri tercih etmesi nedeniyle üretimde istenilen düzeye ulaşılamamıştır.

Ayrıca, özellikle dünya soya fiyatlarının yurt içi fiyatlardan düşük gerçekleştiği yıllarda üreticiler pazarlama problemi yaşadığından, daha kolay pazarlayacağı ürünleri tercih etmektedirler.

Türkiye’de başlıca üretim bölgesi olan Çukurova, bölgesinde soya, pamuk ve mısıra karşı maliyet avantajına sahiptir.

Soya Üretim Alanlarının Artacağı Tahmin Ediliyor.

Türkiye’de soya üretim alanları azalan bir seyir göstermektedir. 2013/14 üretim sezonunda 433 bin ha olan Türkiye soya üretim alanlarının 2016/17 sezonunda yaklaşık %12 oranında azalarak 382 bin ha alana düşeceği tahmin edilmektedir. Bu düşüş ile birlikte 2015/16 üretim sezonunda 367 bin ha olan soya üretim alanlarının 2016/17 üretim sezonunda %4 oranında artarak 381,8 bin ha alana yükseleceği ancak 2013/14 üretim sezonundaki ekiliş alanlarının çok altında kalacağı tahmin edilmektedir.

Soya Üretim Miktarının Artacağı Tahmin Ediliyor

Türkiye’de soya üretim alanlarındaki azalmaya bağlı olarak soya üretim miktarlarının da azalma eğiliminde olduğu görülmektedir. 2013/14 üretim sezonunda 180 bin ton olan Türkiye soya üretim miktarının 2016/17 üretim sezonunda %8,33 oranında azalarak 165 bin tona düşeceği tahmin edilmektedir. Türkiye’de soya üretim miktarının 2016/17 üretim sezonunda bir önceki yıla göre %2,5 oranında artış göstererek 165 bin tona yükseleceği tahmin edilmektedir.