Karpuz Yetiştiriciliği

Yabani karpuza, Kuzey Afrika’nın kurak bölgelerinde ve Sudan’da rastlanmaktadır. Bazı kaynaklar ise karpuzun ana kaynağını Hindistan olarak kabul etmektedir. Kültür karpuz çeşitleri 15. yüzyıldan itibaren Mısır, Suriye, Anadolu ve Balkanlar üzerinden Avrupa’ya yayılmıştır. Bugün memleketimizin birçok ilinde tatlı ve sulu karpuz çeşitleri yetiştirilmektedir. Karpuz Cucurbitaceae familyasının citrullus türüne bağlı senelik bir kültür bitkisidir. Bu türün başlıca dört alt grubu olmakla beraber, ekonomik bakımdan yalnız aşağıdaki iki türü önemlidir.

• Citrullus colocynthis
• Citrullus vulgaris

Yemeklik olarak kullanılmayan birinci grubun meyveleri normal karpuzlardan daha küçük ve acımsı lezzettedir. Buna karşılık ikinci grup, dünya üzerinde yetiştirilen ve insanlar tarafından yenilen zengin çeşitleri ihtiva eder.

Karpuzun Botanik (Bitkisel) Özellikleri

Kök

Karpuz kökleri uygun toprak şartlarında ve özellikle sulama yapılmayan yetiştiriciliklerde oldukça derine iner. Sulanan şartlarda ise bol saçak kökleri çoğunlukla 40– 50 cm kadar derinlikte ve hatta yüzeye daha yakın olarak yetişir.

Gövde

Gövdesi kendiliğinden dik olarak büyümeye uygun olmadığından toprak yüzünde yayılı olarak büyür ve uygun şartlarda 3–4 m kadar uzayabilir. Gövde ve dalların üzeri hafif tüylüdür.

Yaprak

Dallar üzerinde birbirini takiben meydana gelen yapraklar dilimli, üzerileri adeta süslenmiş vaziyette hafif damarlı, parlak mavimtırak yeşil renktedir.

Çiçek

Sarı renkte olan çiçekleri beşlidir. Bitkiler üzerinde tıpkı kavunlarda olduğu gibi cinsiyet bakımından değişik karakterde çiçekler meydana gelir. Karpuzlarda biyolojik bakımdan erkek çiçekler çoğunluktadır ve sapları daha uzuncadır. Dişi çiçekler erkek çiçeklerden biraz daha büyük, sapları daha kısa, kalın ve üzerileri hafif tüylüdür. Az miktarda erkek + dişi çiçek durumlarına rastlanır. Döllenme olayı erkek çiçeklerdeki polen tozlarının değişik yollarla dişi karakterdeki çiçeklerin dişicik tepesine taşınması suretiyle meydana gelmektedir.

Meyve

Karpuz meyveleri şekil, irilik, kabuk ve et rengi, çekirdek renkleri bakımından büyük farklar gösterir. Bu karakterlere göre çeşitler birbirinden kolaylıkla ayırt edilebilir. Karpuzlarda irilik, başta çeşit karakteri olmak üzere kısmen de yetiştirme ve bakım şartlarına bağlıdır.

Tohum

Çekirdekler; renk ve irilik bakımından çeşitler arasında oldukça farklar gösterir. Tohum renkleri beyazımtırak, sarı, siyah, koyu kırmızı ve benekli olabildiği gibi irilik itibariyle oldukça küçük, orta ve iri olanları mevcuttur. Karpuz çekirdekleri çimlenme kabiliyetlerini normal şartlarda 5 yıl muhafaza edebilir.

Karpuz Çeşitleri

Karpuzlar şekil, kabuk ve et renklerine göre aşağıdaki şekilde gruplandırmıştır.

• Yuvarlak karpuzlar (Yeni dünya karpuzları)
• Yuvarlak- beyzi karpuzlar ( İri Diyarbakır karpuzları)
• Uzun karpuzlar ( Amerikan karpuzları)

Kabuk Renklerine Göre Karpuz Çeşitleri

• Kabuk renkleri muhtelif renk tonunda düz olanlar (Tekirdağ, Karabuz, Gülle Karpuzları)
• Kabuk rengi alaca olanlar ( Pembe, Ferik, Sürme karpuzları)

Et Renklerine Göre Karpuz Çeşitleri

• Pembe etli karpuzlar
• Muhtelif tonda kırmızı etli karpuzlar
• Sarı etli karpuzlar

Karpuz İçin Sıcaklıklar Nasıl Olmalıdır?

Sıcakları en fazla seven, düşük sıcaklıklardan en fazla etkilenen sebze türüdür. Yetiştiriciliği minimum 10-12 °C’nin altında kısıtlanır. Hava sıcaklığı 10 °C’nin üstüne çıkmadan fide dikimi veya tohum ekimi yapılmamalıdır. Tohum ekimi için toprak sıcaklığının 15 °C’ye ulaşması beklenmelidir. 12 °C’nin altında çimlenme olmaz.

Yüksek sıcaklıktan fazla etkilenmez çünkü bir çöl bitkisidir. Optimum sıcaklık isteği 27-30 °C’dir, fakat 35-45 °C’de zararlanmadan yetiştirilebilir. Daha yüksek sıcaklıklarda başta ilk meyve dökümleri, daha ileriki aşamalarda yapraklarda ve meyvede güneş yanıklıkları gibi zararlanmalar oluşabilmektedir.

Karpuzda Nem

Nem bakımından pek seçici değildir. Yüksek veya düşük nemde zararlanmadan yetiştirilebilir. Kavun kadar hassas değildir, ancak nemin %95’in üzerine çıkması durumunda mantarsal hastalıkların yayılması, özellikle antraknoz, botriytis gibi hastalıkların artması söz konusudur.

Karpuzda Güneşlenme

Işığa bağımlı bir tür değildir ancak ışıktan hoşlanır. Işıklanmanın önemli etkisi çiçeklenme üzerinedir. Kavunda olduğu gibi kısa gün koşullarında dişi çiçek oluşumu, uzun gün koşullarında erkek çiçek oluşumu artar. Bir bitkide 50’ye yakın çiçek oluşur ve bitki bunlardan en fazla 3 tanesini besleyebilir.

Toprak İstekleri

Karpuz yetiştirmek için en elverişli topraklar, akarsu kenarlarında kimilli topraklarla derin geçirgen, su tutma kabiliyeti yüksek, kumlu-tınlı veya tınlı-kumlu topraklardır.

Vegetasyon süresi kısa olan yerlerde ve bilhassa erkencilik düşünüldüğünde uygun şekilde hazırlanmış daha hafif kumlu topraklar üzerinde yetiştirme yapılabilir.

Karpuz, bazı ülkeler hariç büyük bir çoğunlukla susuz yetiştirildiğinden akarsu kenarlarındaki milli topraklar bu bakımdan en elverişli topraklar olarak kabul edilir. Karpuz bitkisi diğer birçok kültür bitkisinin aksine, toprak asitliğine karşı oldukça dayanıklı olduğundan fazla olmamak şartıyla hafif asitli topraklarda da yetiştirilebilir.

En elverişli toprak reaksiyonu pH 5,0-6,5 olmakla birlikte pH 5,0 olan topraklarda iyi sonuçlar alınmıştır. Bundan daha asitli topraklarda yetiştirme istendiği takdirde usulüne uygun kireçleme yapılmalıdır.

Karpuzda Toprak Hazırlığı ve Ekim-Dikim

Karpuz yetiştiriciliği yapılacak alanın çok iyi bir şekilde sürülmüş olması gereklidir.

Sonbahar aylarında pullukla derin sürüm yapılması gereklidir. Ekim-dikimden 15 gün önce 15-20 cm derinlikte işlenir. Fide ile yetiştiricilik yapılıyorsa fide dikilecek çukurlara organik gübre atılır, yada sıraya ekimde sıra üzerilerine organik gübre uygulaması yapılabilir.

Genel olarak örtü altı karpuz üretimimizin %95’ini Çukurova Bölgesi sağlamaktadır. Buradaki yetiştiricilikte alçak tüneller şeklinde yapılmaktadır. Açıkta yetiştiricilikte sulamasız ocak usulü tohum ekiminde dekara 300 g tohum kullanılmaktadır.

Tohum ekiminde pünomatik mibzer kullanılması durumunda ise bu oran 100g/dekara düşmektedir. Tohum çıkışları olduktan sonra en iyi gelişen 1-2 tanesi bırakılır, gerisi kesilerek seyreltilir. Açıkta geniş araziye elle veya mibzerle sıraya ekim yapılabildiği gibi, su sıkıntısı olan yerlerde ocak usulü ekim daha avantajlıdır. Fide ile yetiştiricilik ise asıl olarak erkencilikte kullanılır. Tohumlar 2 gün önceden 25-30 °C'de ön çimlendirme yapıp sonra tohum ekimi yapmak 8-10 günlük bir erkencilik sağlayacaktır.

Karpuzda Dikim Hangi Aralıklarla Yapılmalıdır?

Karpuzda aralık ve mesafe oldukça geniştir. Aralık ve mesafeler, yetiştiriciliğin sulu olup olmamasına göre değişim gösterir. Sıra arası 1,5- 3,5 m, sıra üzeri 0,5-1 m şeklinde ekim-dikim yapılabilir.

Çift sıralı yetiştiricilik serada yapılmakta ve çift sıra arası 1 m, sıra arası 0,5 m, sıra üzeri 0,5 m olacak şekilde dikim yapılabilir. Buradaki yetiştiricilikte meyve ağırlığı 2 kg ve üzeri olan çeşitlerde meyveler fileye alınır, yada belli bir büyüklüğe ulaşınca yere indirilir.

Karpuz Üretimi

Karpuzlar, zamanı geldiğinde tohumlarının doğrudan doğruya hazırlanan yerlere dikilmesi suretiyle aşağıdaki üç usulle yetiştirilir.

• Sıra (Çizgi) usulü
• Ocak usulü
• Çukur usulü

Sıra (Çizgi) Usulü Yetiştiricilik

Geniş işletmelerde daha kolay ve ekonomik olduğundan çoğunlukla uygulanan bir usuldür. Bu usulde hazırlanmış tarlada çeşitlerin gelişme ve yayılma kuvveti ve toprak karakterine göre 1,5–2 m arayla ve genellikle pullukla 5–6 cm derinliğinde çizgiler açılır.

Çizgilere hemen arkadan gelen bir işçi tarafından biraz sıkça veya çoğunlukla uygulandığı gibi sıra üzerinde 90-100 cm aralıklarla her ekim yerine 2–4 tohum bırakmak üzere ekim yapılır.

Hemen sonrasında hafif bir tırmık geçirilerek çizgiler kapatılır ve arkasından da toprağın hafifçe bastırılması için bir sürgü çekilir.Tohumların normal olarak çimlenebilmesi için toprağın tam tavında iken ekim yapılmasına özellikle dikkat edilir.

Geniş ölçüde yapılan karpuz yetiştiriciliğinde ekim mesafelerine göre genellikle dekara 1–1,5 kg kadar tohum hesap edilir.

Tohumlar normal şartlarda 10–12 gün içinde çimlenerek toprak yüzüne çıkmaya başlar.

Ocak Usulü Yetiştiricilik

Bazı bölgelerde bir kısım yetiştirici, çizgi usulü yerine ocak usulü ekim yapmaktadır. Bunun için hazırlanmış yerlerine yine aynı ölçüler dahilinde yaklaşık 40-50 cm çapında ve 15-20 cm derinliğinde açılan çukurların diplerine 5-10 cm kalınlığında gübreli toprakla yataklık konarak 3-4 adet tohum bunun üzerine ekilir ve üzerileri 2-3 cm derinlikte kalacak şekilde kapatılır ve hafifçe bastırılır. İlk çapadan sonra her ocakta en fazla 2 bitki bırakılarak diğerleri sökülür.

Çukur Usulü Yetiştiricilik

Karpuz yetiştiriciliğinde en tipik yetiştirme usulü Diyarbakır karpuzlarında görülür. Bu bölgede Dicle Nehri kıyılarında çakıllı ve milli topraklar üzerinde dünyaca meşhur karpuzlar ise çukur usulü ile yetiştirilmektedir.

Bu yöntemde; ilkbaharda genellikle nisan ayı içerisinde sular tamamen çekildikten sonra birbirinden 3’er m ara ile 1 m uzunluğunda, 50 cm genişliğinde ve 50 cm derinliğinde çukurlar açılır. Çukurun içindeki çakıllar dışarıya çıkartılır.

Dipte, mümkün mertebe, yalnız kum bırakılır. Çukurun iki başında nemli kum tabakası üzerinde çürümüş, güvercin gübresinden birer kürek dolusu gübre doldurulur. Bu güvercin gübresi üzerine tekrar bir miktar nemli kum ilave edilir. Çukurun iki başında meydana getirilen bu yığın üzerine 3-4 adet karpuz tohumu ekilir.

Bir hafta 10 gün içerisinde tohumlar çimlenerek körpe fideler gelişmeye başlar. Fideler 3-4 yapraklı olduklarında her yığında kuvvetli bir fide bırakılarak diğerleri seyreltilir. Tohum ekiminden yaklaşık bir ay kadar sonra çukurun içerisine ahır gübresiyle karıştırılmış güvercin gübresi konulur. Karpuzlar gelişip kolları uzadıkça çukurun içerisi bitkiler yukarıda kalacak tarzda bu defa nemli ince milli kumla doldurulmaya devam edilir.

Mayıs ayları sonlarında her çukura 5’er kürek kadar yanmış ahır gübresi ve güvercin gübresi karışımı verilir ve çukurun içerisi toprak hizasına gelinceye kadar aynı mille doldurulur. Bu şekilde hazırlanmış besin maddelerince çok zengin ve nemli ortam içerisinde karpuz bitkisi çok kuvvetli kök sistemi meydana getirerek süratle gelişir ve neticede her biri 40–50 kg hatta daha iri olan karpuzlar elde edilir.

Çukurlarda hasat edilen karpuz miktarı çeşidin iriliğine göre değişir. Genellikle çok iri çeşitlerde her kökende bir karpuz, buna rağmen daha küçük çeşitlerde yetiştiricinin arzusuna göre daha fazla sayıda meyve bırakılır.

Karpuzda Gübreleme

Karpuz bitkisinin gelişme ve yayılma kuvveti oldukça fazladır. İri meyveleri dolayısıyla besin maddelerine oldukça fazla ihtiyaçları vardır; bu bakımdan yetiştirilecekleri yerin iyi hazırlanması ve gübrelenmesi gerekir. Verilecek gübrenin çeşit ve miktarları toprak karakterine ve topraktaki mevcut besin maddeleri miktarına göre değişir.

Ancak ülkemizde önemli karpuz bölgelerinde uzun yıllardan beri yapılan gözlemlere göre verilecek gübre miktarı; toprak karakterine, çeşide, gübrenin çeşidine ve nihayet yetiştiricinin pratik görüşüne göre belirlenmektedir.

Yapılacak toprak tahlili sonrasında gübre uygulaması tavsiye edilir.

Ortalama bir hesapla dekara 5-6 ton iyi vasıflı yanmış ahır gübresi ile dekara 15 kg azotlu, 30 kg fosforlu ve 20 kg potaslı gübre verildiğinde gayet iyi sonuç alınmaktadır.

Fosforun tamamı taban gübresi şeklinde, azot ve potasyumun 1/3’ünü fosforla birlikte, 1/3’ünü ilk çapada (ilk dişi çiçeği görme aşaması), 1/3’ünü de ilk çapadan yaklaşık 1 ay sonra (meyveler elma büyüklüğüne ulaşınca)verilir.

Bu arada ticaret gübresi kullanmadan yalnız ahır gübresi verilen bazı bölgelerde bir kısım yetiştiriciler bol gübre bulduğu taktirde dekara 7-8 ton hatta daha fazla ahır gübresi atmaktadır.

Kapuzda Sulama

Ülkemizde karpuz yetiştiriciliği büyük bir çoğunlukla susuz olarak yapılmakla beraber özellikle çok kurak devrelerde birkaç defa sulama yapılarakda yetiştiricilik yapılabilir. Sulama genellikle oluşturulan sıra aralarına su salınarak sızdırma usulü şeklinde yapılır. Bazen yağmurlama sulamada uygulanabilir; ancak en uygun sulama yöntemi damlama sulamadır.

Karpuzda Budama

Budama Üstün vasıflı meyve elde edilmek amacıyla bir bitki üzerinde çeşidin iriliğine göre genellikle 1-3 arasında meyve bırakılarak diğer meyveler daha küçük iken koparılmalıdır. Ayrıca üzerinde meyve olmayan yan koltuklar dibinden koparılmalıdır. Ana sürgünlerin ise çok fazla uzamasını önlemek için uç alma işlemi yapılmalıdır. Böylece, besin maddeleri bitkinin devamlı olarak boylanmasına yardım edeceği yerde bitki üzerinde mevcut meyvelerin irileşmelerinde kullanılacaktır.

Meyve Tutumunu Artırıcı İşlemler

Seralarda yetiştirilen karpuzlarda verimliliği artırmak için en çok kullanılan yöntem sera içerisine bombus arısı salmaktır. Açık alanlarda ise her 3-5 dekar arazi için bir arı kovanının arazinin bir köşesine yerleştirmek yeterli olmaktadır.

Yabancı Otlarla Mücadele

Bahçe ve tarla ziraatı şeklinde yapılan karpuz yetiştiriciliğinde toprağı kabartmak, topraktaki nemi uzunca bir süre muhafaza edebilmek ve yabani otları ayıklamak amacıyla çapalama çok önemlidir. Karpuz yetiştiriciliğinde kollarını tamamen etrafa salıp çapa yapılamaz hale gelinceye kadar genellikle 3-5 defa çapa yapmak gerekmektedir.

Birinci çapa bitkiler 4-5 yapraklı iken yapılır ve bundan sonra 2-3 hafta ara ile diğer çapalamalar birbirini takip eder. Birinci veya ikinci çapa ile birlikte sıra üzerinde seyreltmeler de yapılır.

Karpuzda Hasat Nasıl Olur?

Taze Üretim için Hasat Yapılması

Hasat zamanı gelmiş olan karpuzlar, meyvenin üzerinde 4-5 cm sap parçası bırakılacak şekilde bıçakla kesilir. Kabukları üzerinde yara oluşturulmamalıdır. Ağırlıklarına göre tasnif edilir. Hasat gecikecek olursa içleri boşalır. Fazla üst üste olmayacak şekilde araçlara yüklenir.

Karpuzlarda verim, yetiştirilen çeşidin ortalama ağırlığına göre veya her kök üzerinde bırakılmış meyve sayısına göre dekar üzerinden hesap edilir. Genellikle çeşidin iriliğine göre değişmekle beraber, kök başına normal irilik ve özellikle 2 karpuz bırakıldığından verim buna göre bulunur. Bazı uygun bölgelerde kök başına 2-5 arasında karpuz alınabildiğinden bu gibi hallerde kök başına ortalama adet tespit edilerek verim hesaplanır.

Tohum Üretimi için Hasat Yapılması

Tohumluk karpuz meyveleri, tohumların daha iyi olgunlaşması için en az birkaç hafta daha geç hasat edilir. Tohumluk karpuz hasadında meyvenin meydana geldiği sürgün solgunlaşması, meyvenin rengi yeşilden beyaz veya sarıya dönüşmesi hasat ölçütleridir.

Tohum çıkarma, meyvenin hasat metoduna bağlıdır. 10-20 hektarlık alanlarda yapılan karpuz tohumu üretimlerinde, traktör kuyruk mili ile hareket eden veya kendinden hareketli özel makineler geliştirilmiştir.

Kendinden hareketli makineler; meyveler tam olgunlaştığında bir defada bütün meyveleri bitkilerden kendileri toplamaktadır.

Elle hasat metodunda, olgun meyveler seçilerek hasat edilir ve doğrudan kabakgil tohumu çıkarma makinesine konulur. Bu makine, meyve kesme hızıyla orantılı olarak işçiler tarafından arazide çekilir.

Tohumluk karpuz hasadında alternatif bir sistem de meyveler kesildikten sonra meyvelerin merkezi bir alana nakledilmesi ve tohumların burada çıkarılmasıdır. En çok kullanılan yöntem bu usuldür.

Toplanan karpuz meyvelerinden tohumlar üç usulle çıkarılır. Bunlar:

Su ile ayırma

Meyveler kesilerek küçük parçalara ayrılır. Tohumlar elle etli kısımları ile birlikte ayrılır. Akan su altında elekler üzerinde ovularak meyve etinden ayrılır.

Fermantasyonla ayırma

Meyveler parçalara ayrılıp metal olmayan kaplarda fermantasyona tabi tutulur. Gerekirse bir miktar su ilavesi yapılabilir. Belirli aralıklarla karıştırılır. Fermantasyon, 15–20 °C’ de 6 gün, 24 -28 °C’ de 2-3 gün süre ile uygulanır. Tohumlar dibe çöküp meyvenin diğer kısımları kabın yüzeyinde yüzmeye başladığında fermantasyon işlemi bitirilir. Dibe çökmüş olan tohumlar su ile yıkanarak temizlenir.

Asit ile ayırma

Bu yöntemde tohum ayırma daha hızlı bir şekilde yapılır. Parçalanmış meyve pulpuna (Meyve eti+tohum karışımı) ton başına 3 litre sülfirik asit (H2SO4) veya 9 litre hidroklorik asit (HCl) ilave edilir. Bu karışım 15-30 dakika ara vermeden karıştırılır. Daha sonra tohumlar su ile yıkanarak temizlenir.

Hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın, karpuz tohumları meyveden çıkarılır çıkarılmaz hemen kurutulur. Kurutma için özel makineler bulunduğu gibi gölge yerlere serilerek de kurutulabilir. Kurutmadaki esas ölçüt, tohumlardaki nem miktarının %10’a düşürülmesidir.

Karpuzda iyi şartlarda tohum verimi dekara yaklaşık 20-25 kg’dır. 1000 dane ağırlığı çeşitlere göre değişmekle birlikte yaklaşık 113 gram’dır.

Karpuzda Hasat Sonrası Depolama

Karpuzlar uzun süreli muhafaza edilemez. Düşük sıcaklıklarda çeşitli donma zararları görülür iken yüksek sıcaklıklarda ise bozulmalara maruz kalır.

4-10 °C’ler iyi bir muhafaza aralığıdır. Bu sıcaklık değerlerinde 2-3 hafta depolanabilir. 10 °C’ den düşük sıcaklıklarda kırmızı renklerini kaybederken 20 °C civarındaki sıcaklarda ise renkte koyulaşma görülür. Oda sıcaklığında karpuzları 7 gün tutmak lezzetin iyileşmesi bakımından iyidir.

Karpuzlar 0 °C’de 4 °C’ ye oranla daha az zarar görür fakat 0 °C’de bir hafta tutulursa meyvelerde çukurlaşma ve kötü bir lezzet meydana gelir. Karpuzlarda su kaybının önlenmesi (yüksek nispi nemde) diğer meyve sebzelerde olduğu kadar sorun olmaz. Ayrıca hasat sonrası hastalıklarda büyük bir sorun oluşturmaz.